Για πολλούς παρατηρητές, η απόφαση της Ρωσίας να εισβάλει στην Ουκρανία ήταν, προφανώς, παράλογη. Η Ουκρανία είναι η μεγαλύτερη χώρα της Ευρώπης και ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν δεν είχε τόσο ισχυρά στρατεύματα όσο και ποιοτικά όπλα. Κανένα άλλο κράτος (εκτός από τη Λευκορωσία) δεν συμμεριζόταν την ιδέα ότι η Μόσχα έπρεπε να ελέγξει το Κίεβο, και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν αποκαλύψει τα σχέδια εισβολής του Πούτιν και στη συνέχεια τα είχαν δημοσιοποιήσει σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Οι περισσότερες από τις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου απείλησαν να πλήξουν τη Ρωσία με κυρώσεις εάν συνεχίσει την επίθεσή της, και οι χώρες του ΝΑΤΟ ξεκαθάρισαν ότι θα εξόπλιζαν το Κίεβο.
Αλλά για τους πολιτικούς επιστήμονες John Mearsheimer και Sebastian Rosato, η απόφαση του Πούτιν εξακολουθεί να έχει νόημα. Στο νέο τους βιβλίο, How States Think: The Rationality of Foreign Policy, υποστηρίζουν ότι ο Πούτιν και οι σύμβουλοί του «σκέφτονταν με όρους απλής θεωρίας ισορροπίας δυνάμεων», θεωρώντας την Ουκρανία ως προπύργιο ενάντια στην πιθανή ένταξη του ΝΑΤΟ και του Κιέβου στον οργανισμό, ως «κόκκινη γραμμή». Εάν η Ρωσία συνεχίσει να χάνει τον πόλεμο στην Ουκρανία ή εάν ο Πούτιν χάσει την εξουσία λόγω της σύγκρουσης, υποστηρίζουν οι συγγραφείς, δεν θα είναι επειδή η εισβολή ήταν παράλογη. Αντίθετα, θα είναι αποτέλεσμα της στρατιωτικής ανικανότητας της Ρωσίας και της προσπάθειας του ΝΑΤΟ να βοηθήσει την Ουκρανία να ισορροπήσει τη δύναμη της έναντι της Ρωσίας.
Για μεγάλο μέρος του εικοστού αιώνα, ο «ρεαλισμός» – μια θεωρία που έγινε ευρέως δημοφιλής από πρόσωπα όπως ο Kenneth Waltz, ο Henry Kissinger και ο George Kennan – κυριαρχούσε στη συζήτηση. Οι ρεαλιστές μελετητές πιστεύουν ότι τα κράτη συμπεριφέρονται σύμφωνα με την ίδια, αδυσώπητη λογική. Συμπεριφέρονται ορθολογικά, εργάζονται για να μεγιστοποιήσουν τη δύναμή τους και να προστατευτούν από επίθεση σε έναν άναρχο κόσμο. Για αυτούς τους ειδικούς, η ψυχολογία των ηγετών είχε μικρή σημασία. Ήταν το σχήμα, το περίγραμμα και η κατανομή της δύναμης των διεθνών συστημάτων που υπαγόρευε πώς συμπεριφέρονταν τα κράτη.
Τις τελευταίες δεκαετίες οι πολιτικοί επιστήμονες άρχισαν να μελετούν πώς σκέφτονται οι ηγέτες, ποιες προκαταλήψεις έχουν και πώς αυτά τα χαρακτηριστικά διαμορφώνουν τη λήψη αποφάσεων. Διαπίστωσαν ότι, σε συντριπτική πλειοψηφία, η ψυχολογία έχει τεράστια επίδραση στη συμπεριφορά των ηγετών στη διεθνή σκηνή. Οι ηγέτες συχνά βασίζονται σε εφευρετικές μεθόδους για να κάνουν επιλογές —ειδικά κατά τη διάρκεια κρίσεων. Οι πεποιθήσεις των ηγετών, η προσωπικότητά τους και οι εντυπώσεις τους από τους συνομηλίκους τους επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον κόσμο. Και τα συναισθήματά τους διαμορφώνουν τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν διαφορετικά προβλήματα και καταστάσεις. Η συναισθηματική προσήλωση του Πούτιν για τον έλεγχο της Ουκρανίας, για παράδειγμα, αναφέρεται συχνά ως ο λόγος που εισέβαλε στη χώρα.
Το βιβλίο των Mearsheimer και Rosato είναι μια σημαντική είσοδος στη συζήτηση για τον ορθολογισμό στις διεθνείς σχέσεις και κάνει μια αξιοπρεπή δουλειά για να δείξει γιατί οι ακαδημαϊκοί αγωνίζονται να προσδιορίσουν ποιες αποφάσεις μπορούν να θεωρηθούν ορθολογικές. Αλλά το βιβλίο τελικά αποτυγχάνει να αποδείξει ότι οι χώρες συμπεριφέρονται με ορθολογικούς τρόπους. Οι συγγραφείς δεν μπορούν να βρουν έναν επιτακτικό ορισμό του ορθολογισμού. Δεν εξηγούν γιατί ό,τι είναι λογικό για έναν ηγέτη είναι και για ένα κράτος.
Ο Mearsheimer και ο Rosato δεν είναι αρχάριοι αντάρτες στην πειθαρχία τους. Ο Mearsheimer είναι ένας από τους πιο διάσημους πολιτικούς επιστήμονες στην ιστορία. Το σημαντικό του βιβλίο του 2001, The Tragedy of Great Power Politics, καθιέρωσε την ιδέα του επιθετικού ρεαλισμού, ο οποίος υποστηρίζει ότι τα κράτη μεγιστοποιούν πάντα τη δύναμή τους για να εγγυηθούν την επιβίωσή τους. Ο Rosato, πρώην μαθητής του Mearsheimer, δημιούργησε την καριέρα του καταρρίπτοντας λογικά τη θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης: την ιδέα ότι οι δημοκρατίες τείνουν στο να μην πολεμούν μεταξύ τους.
Το νέο τους βιβλίο είναι σαρωτικό. Στο How States Think, οι Mearsheimer και Rosato εξετάζουν τις συλλογικές επιλογές των υπευθύνων χάραξης πολιτικής από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι σήμερα. Επανεξετάζουν σημαντικές επιλογές από το παρελθόν που συχνά θεωρήθηκαν παράλογες και υποστηρίζουν ότι στην πραγματικότητα ήταν αρκετά λογικές. Ακόμη και η καταστροφική εισβολή της Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση το 1941 και η επίθεση της Ιαπωνίας στο Περλ Χάρμπορ την ίδια χρονιά αναφέρονται ως ορθολογικές αποφάσεις.
Αλλά όταν ο Mearsheimer και ο Rosato αρχίζουν να διατυπώνουν τη δική τους θεωρία ορθολογισμού, οι ισχυρισμοί του βιβλίου ξετυλίγονται. Όλοι οι ηγέτες, τελικά, πιστεύουν ότι οι θεωρίες, οι ιδέες και οι επιλογές τους είναι συνεπείς, λογικές και καλά υποστηριζόμενες – και σπάνια υπάρχει μια αντικειμενική διαδικασία που μπορεί να αποδείξει το αντίθετο ή που δεν βασίζεται σε εκ των υστέρων συλλογισμό.
Οι συγγραφείς παρουσιάζουν ακούσια αυτό το πρόβλημα όταν εξηγούν ποιες θεωρίες θεωρούν αξιόπιστες και ποιες όχι. Απορρίπτουν ως μη πειστική τη θεωρία του ντόμινο, η οποία υποστηρίζει ότι εάν μια χώρα γίνει δημοκρατία ή κομμουνιστική δικτατορία, τότε οι γείτονές της θα έκαναν γρήγορα την ίδια αλλαγή. Ωστόσο, υποστηρίζουν ότι η πεποίθηση του Πούτιν ότι η Ρωσία και η Ουκρανία είναι μέρος μιας χώρας είναι αξιόπιστη επειδή, ιστορικά, η Ουκρανία ήταν το στρατηγικό όπλο της Μόσχας έναντι της υπόλοιπης Ευρώπης.
Ο Mearsheimer και ο Rosato είναι και οι δύο ρεαλιστές και σύμφωνα με την εκδοχή του ρεαλισμού τους, η απόφαση του Πούτιν ήταν η φυσική απάντηση στην επέκταση του ΝΑΤΟ. Η αξιοπιστία μιας θεωρίας, με άλλα λόγια, σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον καθένα μας.
ΠΗΓΗ: foreignaffairs.com
