Πώς ο πόλεμός του έχει διαγράψει το παρελθόν της Ρωσίας –και έθεσε σε κίνδυνο το μέλλον της
Αν δεν υπήρχε μια Ουκρανή γιαγιά με φιλορωσικές απόψεις, θα ήταν απαραίτητο να την εφεύρουμε —ή τουλάχιστον αυτό είναι που αποφάσισε η ρωσική κυβέρνηση τον Απρίλιο. Εκείνη την χρονική στιγμή, η Anna Ivanova κατοικούσε σε ένα χωριό κοντά στο Χάρκοβο. Μια μέρα, μπερδεύοντας μια ομάδα αφιχθέντων Ουκρανών στρατιωτών με Ρώσους, έβγαλε μια παλιά σοβιετική σημαία και την κυμάτισε αποφασιστικά προς [την κατεύθυνσή τους], για να τους υπενθυμίσει το κοινό παρελθόν τους και να προσπαθήσει να τους αποτρέψει από το να καταστρέψουν το χωριό. Αντίθετα, οι ουκρανικές δυνάμεις, εξοργισμένες με την θέα του σφυροδρέπανου, της πήραν την σημαία και την ποδοπάτησαν.
Το επεισόδιο, που καταγράφηκε σε βίντεο, έγινε αμέσως αντιληπτό από το Κρεμλίνο. Σύντομα, η «Γιαγιά Άνια» όπως την αποκαλούσαν -αν και είναι μόλις 69 ετών, στην ίδια ηλικία με τον Πούτιν- υιοθετήθηκε ως ένα ισχυρό σύμβολο της τοπικής υποστήριξης για την «ειδική επιχείρηση» της Ρωσίας. Εδώ, προφανώς, υπήρχε η ζωντανή απόδειξη ότι ο λαός της Ουκρανίας περίμενε απεγνωσμένα να «απελευθερωθεί».
Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, παρά τις προσπάθειες της Anna Ivanova, το σπίτι της υπέστη αργότερα ζημιές από ρωσική επίθεση με όλμους, και για κάποιο χρονικό διάστημα η ίδια και ο σύζυγός βρίσκονταν αμφότεροι σε νοσοκομείο στο Χάρκοβο. «Ήταν πραγματικά άθλιο εκ μέρους της Ρωσίας να μας επιτεθεί», είπε, σε μια δήλωση που ηχογράφησε από το κρεβάτι του νοσοκομείου. Τώρα, η ίδια και ο σύζυγός της έχουν επιστρέψει στο χωριό καταγωγής τους, το Velikaya Danilovka.
Τίποτα από αυτά δεν έχει σημασία, φυσικά, για τη Μόσχα. Υπό την επίβλεψη του Sergei Kiriyenko, του εγκέφαλου των δημοσίων σχέσεων του Κρεμλίνου, ένα μνημείο για την Γιαγιά Άνια κατασκευάστηκε και αποκαλύφθηκε γρήγορα στην κατεστραμμένη πόλη-λιμάνι της Μαριούπολης και η εικόνα της έχει γίνει πανταχού παρούσα στην ρωσική πολεμική προπαγάνδα.
Αυτός ο πόλεμος είναι γεμάτος παράδοξα. Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, επιμένει ότι πολεμά εναντίον μιας χώρας που κατακλύζεται από Ναζί, αν και μεταξύ των εκατομμυρίων Ουκρανών που έχουν τραπεί σε φυγή από την ρωσική προέλαση βρίσκονταν 78 επιζώντες του Ολοκαυτώματος, οι οποίοι εκκενώθηκαν -στην Γερμανία. Η 91χρονη Vanda Obyedkova επέζησε από την γερμανική κατοχή της Μαριούπολης στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μόνο για να πεθάνει κατά την διάρκεια της ρωσικής πολιορκίας της πόλης, το 2022. Στο Χάρκοβο, ο 96χρονος Boris Romanchenko, ένας επιζών του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μπούχενβαλντ, σκοτώθηκε όταν ρωσική οβίδα χτύπησε την πολυκατοικία του. Κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Ουκρανός στρατιώτης Ivan Lisun ήταν ένας από τους Σοβιετικούς στρατιώτες που συνέβαλαν στην απελευθέρωση της Λευκορωσίας και της Πολωνίας από τους Ναζί. Τώρα το σπίτι του στην περιοχή του Χάρκοβο έχει καταστραφεί από τον ρωσικό στρατό.
Η Γιαγιά Άνια είναι ένας χαρακτήρας από τον κόσμο των παράδοξων του Κρεμλίνου, έναν κόσμο στον οποίο η ίδια η ιστορία έχει αναποδογυρίσει. Όπως καθιστά προφανές η ιστορία της, μετά από σχεδόν τρεις μήνες φονικής βίας, το ρωσικό καθεστώς έχει δυσκολευτεί να βρει συνεκτικά, θετικά σύμβολα για την «ειδική επιχείρησή» του στην Ουκρανία. Δεν έχει αιχμαλωτίσει κανέναν Ναζί (μολονότι η Δούμα θα ήθελε να παρουσιάσει ως τέτοιους τους αιχμαλώτους μαχητές του Τάγματος Αζόφ της Ουκρανίας) και επίσης δεν έχει καταφέρει να βρει έναν σαφή λόγο για ό,τι κάνει. Αντίθετα, έχει βυθίσει μια ολόκληρη χώρα σε μια σφαίρα του φανταστικού, όπου τα λόγια και οι πράξεις έχουν αντίθετα νοήματα: ο Nikolai Patrushev, ο γραμματέας του Συμβουλίου Ασφαλείας της Ρωσίας, για παράδειγμα, επινόησε την έννοια του «φιλελεύθερου φασισμού»˙ η Μαρία Ζαχάροβα, η θρυλική εκπρόσωπος Τύπου του Υπουργείου Εξωτερικών, αναφέρει τώρα ότι το 1984 του Τζορτζ Όργουελ γράφτηκε για τον Δυτικό πολιτισμό. Και τώρα το καθεστώς Πούτιν αντιμετωπίζει ακόμα μια πιο τρομακτική πρόκληση: πώς θα φανταστεί μια νίκη από έναν πόλεμο που έχει φέρει την χώρα στο χείλος της καταστροφής.
ΑΠΟ ΤΗ ΝΙΚΗ ΣΤΗ ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΗ
Η ετήσια εορτή της 9ης Μαΐου, όταν η Ρωσία τιμά την σοβιετική νίκη του 1945, ήταν κάποτε μια ημέρα επίσημης μνήμης. Είναι επίσης η μόνη εορτή που ενώνει σχεδόν όλους τους Ρώσους. Αφότου ο Πούτιν ανήλθε στην εξουσία, οι εορτασμοί της 9ης Μαΐου άρχισαν να αποκτούν έναν πιο πομπώδη χαρακτήρα, αλλά ο ίδιος τους κράτησε ανοιχτούς στον υπόλοιπο κόσμο. Στην εξηκοστή επέτειο, το 2005, για παράδειγμα, προσκάλεσε τον πρόεδρο των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους [τον νεότερο] να παρευρεθεί αυτοπροσώπως. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, καθώς ο Πούτιν έχει οικοδομήσει ολοένα και περισσότερο τη νομιμοποίησή του γύρω από την ιδέα ότι μόνο αυτός είναι ο κληρονόμος της Μεγάλης Νίκης, οι εορτασμοί έχουν μεταμορφωθεί σε ένα στομφώδες στρατιωτικό σόου. Αυτή είναι μια αλάνθαστη τακτική για έναν δικτάτορα: εξισώνοντας τις δικές του πράξεις με τον σοβιετικό θρίαμβο επί του ναζισμού, υπαινίχθηκε ότι οποιεσδήποτε επικρίσεις εναντίον του ισοδυναμούσαν με επικρίσεις για την ιερή νίκη του 1945.
Μέχρι την φετινή επανάληψή της, η εορτή είχε εξελιχθεί σε σημείο όπου ένα σημαντικό ποσοστό των Ρώσων την περίμενε με απροκάλυπτο τρόμο. Στη Μόσχα, υπήρχαν φήμες ότι ο Πούτιν θα κήρυττε επιτέλους την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» ως έναν πραγματικό πόλεμο, και ότι στους εορτασμούς θα ανακοίνωνε γενική επιστράτευση, ακριβώς όπως ο Στάλιν έστειλε τους στρατιώτες στο μέτωπο, απευθείας από την παρέλαση για την Ημέρα της Επανάστασης, στις 7 Νοεμβρίου 1941.
Τότε, υπήρχε δικαιολογία για τέτοια μέτρα: η Σοβιετική Ένωση διεξήγαγε έναν αμυντικό πόλεμο εναντίον ενός επιτιθέμενου εχθρού που αποτελούσε υπαρξιακή απειλή για την χώρα. Σήμερα, ωστόσο, μια γενική επιστράτευση, σε έναν πόλεμο που συνεχίζει να στερείται ενός συνεκτικού στόχου ή ενός καταληκτικού σημείου, θα ήταν αντιδημοφιλής, ακόμη και μεταξύ εκείνων που υποστηρίζουν τον Πούτιν και την «ειδική επιχείρηση» —ακόμη και μεταξύ των νωθρών πολεμοχαρών που επί τρεις μήνες έχουν επευφημήσει την εκτυλισσόμενη καταστροφή, αλλά δεν έχουν σκοπό να πάνε να πεθάνουν οι ίδιοι στα χαρακώματα. Έχοντας ίσως επίγνωση της δυνητικής αντίδρασης και του κινδύνου για ακόμη βαρύτερες απώλειες ανεκπαίδευτων και χωρίς κίνητρα στρατιωτών, το Κρεμλίνο έχει αποφασίσει κατά μιας πλήρους επιστράτευσης. Και αντί για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πρέπει να αρκεστεί σε μια πιο λογική αντιστοιχία για την «ειδική επιχείρηση»: την σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν. Αλλά αυτό είναι κάτι που το καθεστώς δεν θα παραδεχθεί ποτέ.
Οι Ρώσοι έχουν συνηθίσει να υψώνουν τις φωνές τους. Στα ελεγχόμενα από το Κρεμλίνο τηλεοπτικά κανάλια, που αποτελούν πλέον μια από τις βασικές μεθόδους διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, οι παρουσιαστές των talk show φωνάζουν αντί να μιλούν. Οι καυγάδες με φίλους και συγγενείς γίνονται με την χρήση ντεσιμπέλ και όχι στοιχείων. Η προπαγάνδα, εν τω μεταξύ, είναι όσο πρωτόγονη θα μπορούσε να είναι: μέσω της δικής της επιθετικότητας, η Ρωσία υπερασπίζεται τους Ουκρανούς από τους νεοναζί εχθρούς και απελευθερώνει εδάφη από τους «Μπαντερίτες», τους υποστηρικτές του Ουκρανού εθνικιστή ηγέτη της εποχής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, Στεπάν Μπαντέρα. Υπάρχει επίσης πλέον ένα νέο επιχείρημα: η Δύση διεξάγει πόλεμο εναντίον της Ρωσίας χρησιμοποιώντας «σλαβικά» χέρια. Οι πιο ένθερμοι Πουτινιστές αποκαλούν πλέον την Ουκρανία «αποσχιστική οντότητα» και μιλούν ανοιχτά για «απο-ουκρανοποίηση» του ρωσικού κόσμου.
Ο Πούτιν έχει μετατρέψει την Ημέρα της Νίκης στην δική του προσωπική εορτή, αλλά ακόμη και οι Ρώσοι μπορούσαν να δουν ότι η φετινή εκδοχή της ήρθε χωρίς μια νίκη, και ότι ο ίδιος ήταν εντελώς μόνος. Κανένας άλλος ηγέτης δεν ήρθε στους φετινούς εορτασμούς, ούτε καν οι επί μακρόν ηγέτες των συμμάχων της Ρωσίας στην Κεντρική Ασία. Αυτή την φορά, ο Πούτιν ήταν απομονωμένος, πικραμένος, και ξεστόμιζε ανοησίες για ένα «προληπτικό χτύπημα». Και αντί για το «ποτέ ξανά!» -το ιερό υπόβαθρο της εορτής- ακούμε πλέον το «μπορούμε να το κάνουμε ξανά!» Αυτό είναι το σύνθημα των βασικών υποστηρικτών του Πούτιν, των ανθρώπων που πριν από αρκετά χρόνια άρχισαν να τοποθετούν αυτοκόλλητα [που έγραφαν] «Στο Βερολίνο!» στο πίσω μέρος της Μερσεντές τους. Λιγότερο σαφές, ωστόσο, είναι το αν οι Ρώσοι είναι έτοιμοι να αναλογιστούν τι ακριβώς έχει «κάνει ξανά» ο Πούτιν.
ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ Η ΧΩΡΑ ΜΟΥ;
Τον Μάρτιο, το 81% των Ρώσων [που ερωτήθηκαν] σε δημοσκόπηση του Levada Center δήλωσαν ότι υποστήριζαν την «ειδική επιχείρηση». Μέχρι τον Απρίλιο, το ποσοστό αυτό είχε πέσει στο 74%. Το ποσοστό αποδοχής του Πούτιν έχει επίσης μείνει σταθερό, και το ποσοστό εμπιστοσύνης του –το πόσοι Ρώσοι λένε ότι τον εμπιστεύονται- έχει επίσης μειωθεί ελαφρώς. Αλλά μολονότι κανείς δεν είναι εντελώς σίγουρος για το τι θα μπορούσε να ορίσει τη νίκη, το 73% των ερωτηθέντων λένε πως πιστεύουν ότι η Ρωσία θα την επιτύχει. Δεν πιστεύουν πολλοί ερωτηθέντες ότι η Ουκρανία θα μπορούσε να νικήσει, μολονότι το 15% λένε ότι «καμία πλευρά δεν θα μπορούσε να επικρατήσει».
Αυτοί οι αριθμοί υποδεικνύουν την καθιέρωση ενός είδους ισορροπίας: οι επιθετικοί υποστηρικτές του Πούτιν εξακολουθούν να θέλουν να δουν μια εντεινόμενη εκστρατεία από τον ρωσικό στρατό και την κατάληψη της Ουκρανίας, αγνοώντας πλήρως τους δεδηλωμένους στόχους της επιχείρησης, οι οποίοι, όμως, αλλάζουν συνεχώς. Από την άλλη πλευρά, οι Ρώσοι που είναι πιο δύσπιστοι ή ανήσυχοι για την κατεύθυνση του πολέμου θα συμβιβάζονταν σε αυτό το σημείο με μια συνθήκη ειρήνης. Ωστόσο, πάνω από τα δύο τρίτα των ερωτηθέντων στην δημοσκόπηση του Levada Centre πίστευαν ότι η επιχείρηση εξελίσσεται επιτυχώς, μολονότι το 50% επέλεξε την πιο διφορούμενη απάντηση «σε μεγάλο βαθμό επιτυχημένη». Όταν τους ζητείται να ορίσουν την επιτυχία, οι περισσότεροι ερωτηθέντες αναφέρουν με συνέπεια τις ίδιες βαρετές επαναλήψεις, σχετικά με το ότι τα πάντα πηγαίνουν βάσει σχεδίου και ότι εδάφη απελευθερώνονται από τους φασίστες και τους Μπαντερίτες. Μεταξύ του 17% των ερωτηθέντων που δεν θεωρούν την επιχείρηση επιτυχημένη, πολλοί αναφέρουν την παρατεταμένη φύση της στρατιωτικής εκστρατείας και το γεγονός ότι σκοτώνεται μεγάλος αριθμός πολιτών και παιδιών στην Ουκρανία και Ρώσων στρατιωτών.
Είτε πιστεύουν ότι είναι επιτυχής είτε όχι, ωστόσο, οι Ρώσοι αποδίδουν συντριπτικά την ευθύνη για τον πόλεμο στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο ΝΑΤΟ˙ μόλις το 7% των Ρώσων κατηγορούν την χώρα τους. Ωστόσο, ακόμη και αυτή η εσκεμμένη τύφλωση δεν αποτελεί σωτηρία από την υφέρπουσα αμφιβολία: το 82% των ερωτηθέντων δηλώνουν ότι ανησυχούν για τα γεγονότα στην Ουκρανία, και στις περισσότερες περιπτώσεις ο λόγος αυτής της ανησυχίας δεν είναι οι «Μπαντερίτες», αλλά ο θάνατος, τα βάσανα, και η καταστροφή που έχει λάβει χώρα (46%) και ακόμη και το ίδιο το γεγονός του πολέμου (26%). Με άλλα λόγια, μια έμμεση ερώτηση αποκαλύπτει πόσο μεγάλες είναι οι συναισθηματικές και ψυχολογικές ανησυχίες των Ρώσων για ό,τι έχει συμβεί στην χώρα τους από τον Φεβρουάριο και μετά. Και αυτό παρά την αμείλικτη κατήχηση από τα επίσημα ρωσικά media και το κράτος.
Είναι απίθανο να κατανοήσει ο Πούτιν τον βαθμό στον οποίο έχει τραβήξει το χαλί κάτω από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του, οι οποίοι αναζητούν τρόπους να αιτιολογήσουν τον εκτυλισσόμενο εφιάλτη. Οι Ρώσοι ψυχολόγοι έχουν ήδη παρατηρήσει μια απότομη αύξηση των ασθενών που πάσχουν από χρόνιο άγχος, κατάθλιψη, και κρίσεις πανικού. Οι ολοένα και πιο συχνές συγκρούσεις με την πραγματικότητα αρχίζουν να υποχρεώνουν τους Ρώσους να βγουν από την ζώνη άνεσης (comfort zone) της προπαγάνδας του Πούτιν.
Στην καθημερινή ζωή, ο πόλεμος έχει γίνει ένα οικείο αλλά καταθλιπτικό φόντο, που οι άνθρωποι εύχονται να εξαφανιστεί. Πολλοί λαχταρούν την παλιά κανονικότητα, αλλά η νέα κανονικότητα ήρθε για να μείνει. Ούτε συνειδητοποιούν οι άνθρωποι ότι η νέα κανονικότητα είναι αφύσικη, και θα παραμείνει έτσι για τα επόμενα χρόνια. Κανείς δεν φαίνεται να αμφιβάλλει για τη νίκη, αλλά είναι μια πεποίθηση που βασίζεται περισσότερο στην αυτο-ύπνωση παρά στα πραγματικά γεγονότα.
ΣΤΟΝ ΚΑΛΑΘΟ
Στην δική μου οικογένειά, την Ημέρα της Νίκης θυμόμαστε την γιαγιά της συζύγου μου, Maria Shatilova, μια ανταποκρίτρια που κάλυψε τον πόλεμο από την πρώτη γραμμή˙ τον θείο μου, Eduard Traub, που προσφέρθηκε εθελοντικά να πολεμήσει, και σκοτώθηκε σε ηλικία 18 ετών στη Μάχη του Κουρσκ (Battle of Kursk) το 1943, τη μεγαλύτερη μάχη τεθωρακισμένων στην ιστορία, στην οποία οι Σοβιετικοί νίκησαν σχεδόν ένα εκατομμύριο στρατιώτες του Χίτλερ˙ και τον παππού μου, Ivan Kolesnikov, ο οποίος κατάφερε να επιστρέψει στην πατρίδα από τον πόλεμο, έχοντας πολεμήσει στην 43η Λετονική Μεραρχία Τυφεκιοφόρων Φρουρών (43rd Latvian Guard Rifle Division), η οποία απελευθέρωσε την Ρίγα. (Με το να εξισώνει το 2022 με το 1945, ο Πούτιν έχει προκαλέσει στην ίδια την Λετονία μια πιο περίπλοκη στάση όσον αφορά την ανάμνηση της απελευθέρωσης από τους Σοβιετικούς: το λετονικό κοινοβούλιο έχει πλέον αποφασίσει να κατεδαφίσει το Μνημείο των Απελευθερωτών (Monument to the Liberators), που ανέγειραν οι Σοβιετικοί την δεκαετία του 1980).
Στο πλαίσιο της προσπάθειας να κατηχηθούν οι νέοι Ρώσοι στον Πουτινισμό, τα ρωσικά σχολεία ζητούν εδώ και χρόνια από τα παιδιά να γράψουν επιστολές προς ή από το μέτωπο, σαν να ζούσαν όταν γινόταν ο πόλεμος. Όταν το γυμνάσιο είπε στην κόρη μου να γράψει μια επιστολή από το μέτωπο με την φωνή του παππού της (παρόλο που τα παιδιά της ηλικίας της θα μπορούσαν να έχουν μόνο έναν προ-προπάππο ή έναν προπάππο που πολέμησε στον πόλεμο), της πρότεινα αντ’ αυτού να γράψει μια επιστολή με την φωνή του προπάππου της, David Traub —από το γκουλάγκ στον Άπω Βορρά της Ρωσίας όπου εστάλη για «αντεπαναστατική δραστηριότητα».
Αλλά στην σημερινή Ρωσία, δεν πρέπει να θυμόμαστε εκείνους τους ανθρώπους. Δεν ταιριάζουν στην εορτή του Πούτιν. Γι’ αυτό, πριν ξεκινήσει η «ειδική επιχείρηση», το καθεστώς του αποφάσισε να καταστρέψει την πιο σημαντική οργάνωση πολιτών στην χώρα: τη Memorial, τη ΜΚΟ με έδρα τη Μόσχα, που εργάστηκε ακούραστα για να διατηρήσει την δημόσια μνήμη της καταστολής της εποχής του Στάλιν. Η εξάλειψη αυτής της ιστορίας, με το κλείσιμο της Memorial στα τέλη του 2021, έχει καταστήσει δυνατό να φτάσει [το καθεστώς] ακόμη πιο μακριά το 2022. Ήταν η εξάλειψη της Memorial που άνοιξε τον δρόμο για την «ειδική επιχείρηση» στην Ουκρανία. Η συλλογική μας μνήμη έχει αντικατασταθεί από μια προσθετική, φανταστική ιστορία.
Στην οικογένειά μου, υπάρχουν θύματα όλων των σοβιετικών τραγωδιών του περασμένου αιώνα: του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Πολιορκίας του Λένινγκραντ, και των καταστολών του Στάλιν στο εσωτερικό. Κανείς δεν μπορεί να το πάρει αυτό από την οικογένειά μου ή από πολλές άλλες ρωσικές οικογένειες. Ο Πούτιν και η ακολουθία του έχουν επαναφέρει πλέον αυτό το αίσθημα καταστροφής και τρόμου στην Ρωσία. Για άλλη μια φορά, βρισκόμαστε παγιδευμένοι από την ιστορία, ακόμη και όταν αυτή διαγράφεται. Για τους αείμνηστους γονείς μου, για τους οποίους η νίκη επί των Ναζί σήμαινε τα πάντα -μόλις τελείωναν το σχολείο το 1945- προφέρουμε τώρα τα τρομερά λόγια: «Δόξα τω Θεώ που δεν έζησαν για να το δουν αυτό».
Ο Πούτιν τα ανέτρεψε όλα. Έχει καταστρέψει όλα τα επιτεύγματα των τελευταίων δεκαετιών, συμπεριλαμβανομένων και των δικών του. Έχει επιτύχει το ακριβώς αντίθετο από τους δεδηλωμένους στόχους του: αντί να αποστρατιωτικοποιήσει την Ουκρανία, έχει κάνει την χώρα να εξοπλιστεί όσο ποτέ άλλοτε˙ αντί να κρατήσει το ΝΑΤΟ μακριά, το έφερε ακριβώς μέχρι τα σύνορα της Ρωσίας˙ αντί να ξανακάνει μεγάλη την Ρωσία, έχει καταφέρει να μεταμορφώσει αυτήν και τον λαό της σε ένα έθνος-παρία. Προσπαθώντας να επιβάλει την εκδοχή του για την ιστορία του έθνους, του στέρησε την ιστορία του. Και στερώντας του την ιστορία του, ακρωτηρίασε το μέλλον του. Η Ρωσία βρίσκεται τώρα σε αδιέξοδο, σε ένα ιστορικό αδιέξοδο.
