Οι αντίπαλοι της οικονομικής παγκοσμιοποίησης επισημαίνουν συχνά τους τρόπους με τους οποίους [η παγκοσμιοποίηση] έχει διευρύνει τις ανισότητες στα έθνη τις τελευταίες δεκαετίες.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, οι μισθοί παρέμειναν αρκούντως στάσιμοι από το 1980, ενώ οι πλουσιότεροι Αμερικανοί έφερναν στο σπίτι τους ένα ολοένα μεγαλύτερο μερίδιο εισοδήματος.
Αλλά η παγκοσμιοποίηση είχε ένα άλλο σημαντικό αποτέλεσμα: μείωσε την συνολική παγκόσμια ανισότητα. Εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι έχουν απομακρυνθεί από την φτώχεια τις τελευταίες δεκαετίες.
Ο κόσμος έγινε πιο ίσος μεταξύ του τέλους του Ψυχρού Πολέμου και της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 2008 -μια περίοδος που συχνά αναφέρεται ως «υψηλή παγκοσμιοποίηση» (“high globalization”).
Ο οικονομολόγος Christoph Lakner και εγώ διυλίσαμε αυτήν την τάση σε ένα διάγραμμα που κυκλοφόρησε το 2013. Το διάγραμμα έδειξε τους κατά κεφαλήν ρυθμούς αύξησης του εισοδήματος μεταξύ 1988 και 2008 σε ολόκληρη την παγκόσμια κατανομή εισοδήματος. (Ο οριζόντιος άξονας έχει τους φτωχότερους ανθρώπους στα αριστερά και τους πλουσιότερους στα δεξιά).
Το γράφημα προσήλκυσε πολλή προσοχή, επειδή συνόψιζε τα βασικά χαρακτηριστικά των τελευταίων δεκαετιών της παγκοσμιοποίησης και κέρδισε το όνομα «γράφημα του ελέφαντα» επειδή το σχήμα του έμοιαζε με ελέφαντα με ανυψωμένο κορμό.
Οι άνθρωποι στη μέση της παγκόσμιας κατανομής εισοδήματος, των οποίων τα εισοδήματα αυξήθηκαν σημαντικά (υπερδιπλασιάστηκαν ή υπερτριπλασιάστηκαν σε πολλές περιπτώσεις), ζούσαν συντριπτικά στην Ασία, πολλοί από αυτούς στην Κίνα.
Άνθρωποι πιο μακριά προς τα δεξιά, που ήταν πλουσιότεροι από τους Ασιάτες αλλά είχαν πολύ χαμηλότερα ποσοστά αύξησης εισοδήματος, ζούσαν κυρίως στις προηγμένες οικονομίες της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών και των χωρών της Δυτικής Ευρώπης.
Τέλος, οι άνθρωποι στο άκρο δεξιά του γραφήματος, το πλουσιότερο ένα τοις εκατό (κυρίως αποτελούμενο από πολίτες των βιομηχανικών χωρών), απολάμβαναν υψηλούς ρυθμούς αύξησης εισοδήματος, όπως εκείνοι στη μέση της παγκόσμιας κατανομής εισοδήματος.
Τα αποτελέσματα υπογράμμισαν δύο σημαντικά χάσματα: ένα μεταξύ των Ασιατών της μεσαίας τάξης και των Δυτικών της μεσαίας τάξης και ένα άλλο μεταξύ των Δυτικών της μεσαίας τάξης και των πλουσιότερων συμπατριωτών τους. Και στις δύο συγκρίσεις, η Δυτική μεσαία τάξη ήταν στην χαμένη πλευρά.
Οι Δυτικοί της μεσαίας τάξης είδαν λιγότερη αύξηση εισοδήματος από τους (συγκριτικά φτωχότερους) Ασιάτες, παρέχοντας περαιτέρω αποδεικτικά στοιχεία για μια από τις καθοριστικές δυναμικές της παγκοσμιοποίησης: τα τελευταία 40 χρόνια, πολλές θέσεις εργασίας στην Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική είτε μεταφέρθηκαν στην Ασία είτε εξαλείφθηκαν ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού με τις κινεζικές βιομηχανίες. Αυτή ήταν η πρώτη πίεση της παγκοσμιοποίησης: η ασιατική ανάπτυξη φαίνεται να λαμβάνει χώρα στην πλάτη της Δυτικής μεσαίας τάξης.
Το άλλο χάσμα άνοιξε ανάμεσα στους Δυτικούς της μεσαίας τάξης και τους πλούσιους συμπατριώτες τους. Και εδώ, η μεσαία τάξη έχασε έδαφος. Φαίνεται ότι οι πλουσιότεροι άνθρωποι στις πλούσιες χώρες και σχεδόν όλοι στην Ασία επωφελήθηκαν από την παγκοσμιοποίηση, ενώ μόνο η μεσαία τάξη του πλούσιου κόσμου έχασε σε σχετικούς όρους.
Αυτά τα γεγονότα υποστήριξαν την ιδέα ότι η άνοδος των «λαϊκιστικών» πολιτικών κομμάτων και ηγετών στην Δύση προήλθε από την απογοήτευση της μεσαίας τάξης. Το γράφημά μας έγινε εμβληματικό [2] όχι μόνο για τις οικονομικές επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης αλλά και για τις πολιτικές συνέπειές της.
Νέες εξελίξεις
Σε μια νέα έκθεση τίθεται το ερώτημα εάν οι ίδιες ή παρόμοιες εξελίξεις συνεχίστηκαν μεταξύ 2008 και 2013–14, τα έτη για τα οποία είναι διαθέσιμα τα τελευταία παγκόσμια δεδομένα από την Παγκόσμια Τράπεζα, τη Μελέτη Εισοδήματος του Λουξεμβούργου (Luxembourg Income Study) και άλλες πηγές.
Είναι πιο εξευγενισμένα δεδομένα από αυτά που μπορούσαμε να έχουμε πρόσβαση στο παρελθόν. Περιλαμβάνουν περισσότερες από 130 χώρες με λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τα εισοδήματα σε επίπεδο νοικοκυριού.
Τα αποτελέσματα στο παρακάτω γράφημα δείχνουν πράγματι την συνέχιση αυτού που ονόμασα ως την πρώτη ένταση της παγκοσμιοποίησης (the first tension of globalization): η αύξηση του εισοδήματος της μη Δυτικής μεσαίας τάξης υπερβαίνει κατά πολύ την αντίστοιχη της Δυτικής μεσαίας τάξης. Στην πραγματικότητα, το χάσμα ανάπτυξης μεταξύ των δύο ομάδων έχει πραγματικά αυξηθεί.
Για παράδειγμα, το μέσο εισόδημα των ΗΠΑ το 2013 ήταν μόλις 4% υψηλότερο από το 2008. Εν τω μεταξύ, τα μεσαία εισοδήματα της Κίνας και του Βιετνάμ υπερδιπλασιάστηκαν, ενώ το μεσαίο εισόδημα της Ταϊλάνδης αυξήθηκε κατά 85% και της Ινδίας κατά 60%.
Αυτή η ανισότητα δείχνει το πώς η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, ειδικά το αρχικό σοκ που αποκαλύπτεται σε αυτά τα δεδομένα, έπληξε την Δύση πολύ πιο σοβαρά από όσο την Ασία.
Αλλά η δεύτερη ένταση -το αυξανόμενο χάσμα μεταξύ των ελίτ και των μεσαίων τάξεων στις Δυτικές χώρες- είναι πολύ λιγότερο αισθητό σε αυτήν την πιο πρόσφατη περίοδο.
Η χρηματοπιστωτική κρίση μείωσε τον ρυθμό αύξησης των εισοδημάτων (και σε ορισμένες περιπτώσεις συρρίκνωσε το εισόδημα) των πλουσίων στις Δυτικές χώρες που αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος του κορυφαίου ποσοστού του κόσμου.
Αυτή η επιβράδυνση αντικατοπτρίζεται επίσης στο γεγονός ότι η εισοδηματική ανισότητα σε πολλές πλούσιες χώρες δεν αυξήθηκε. Αλλά αν η ύφεση διέκοψε την αύξηση του εισοδήματος των πλουσίων, μπορεί να μην το έκανε για πολύ καιρό.
Τα πιο πρόσφατα λεπτομερή παγκόσμια δεδομένα δεν είναι ακόμη διαθέσιμα, αλλά ορισμένες προκαταρκτικές εκτιμήσεις δείχνουν ότι κατά τα έτη μετά την περίοδο της μελέτης μας, το κορυφαίο ένα τοις εκατό επανέλαβε το προηγούμενο μοτίβο ανάπτυξης.
Με εξαίρεση την μετά το 2008 επιβράδυνση της αύξησης του εισοδήματος μεταξύ των πλουσίων, η παγκοσμιοποίηση σε αυτή τη νέα περίοδο συνέχισε να παράγει πολλά από τα ίδια αποτελέσματα όπως πριν, συμπεριλαμβανομένης της μείωσης της παγκόσμιας ανισότητας.
Όπως μετράται από τον συντελεστή Gini, ο οποίος κυμαίνεται από το μηδέν (μια υποθετική κατάσταση στην οποία κάθε άτομο έχει το ίδιο εισόδημα) έως το ένα (μια υποθετική κατάσταση στην οποία ένα άτομο λαμβάνει όλο το εισόδημα), η παγκόσμια ανισότητα μειώθηκε από 0,70 το 1988 σε 0,67 το 2008 και στην συνέχεια σε 0,62 το 2013.
Πιθανότατα δεν υπήρξε ποτέ μια μεμονωμένη χώρα με συντελεστή Gini τόσο υψηλό όσο το 0,70, ενώ ο συντελεστής Gini περίπου στο 0,62 μοιάζει με τα επίπεδα ανισότητας που βρίσκονται σήμερα στην Ονδούρα, τη Ναμίμπια και τη Νότια Αφρική. (Μιλώντας χαλαρά, η Νότια Αφρική έχει τον πιο αντιπροσωπευτικό συντελεστή για την ανισότητα ολόκληρου του κόσμου).
Αλλά αν η παγκόσμια ανισότητα συνέχισε την καθοδική τάση της κατά την διάρκεια της νέας περιόδου μελέτης, τα δεδομένα αποκαλύπτουν ότι το έκανε για ένα νέο σύνολο λόγων. Η Κίνα, από την αρχή των μεταρρυθμίσεων της αγοράς στα τέλη της δεκαετίας του 1970, διαδραμάτισε τεράστιο ρόλο στην μείωση της παγκόσμιας ανισότητας.
Η οικονομική ανάπτυξη του πληθυσμού της, ύψους 1,4 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, έχει αναδιαμορφώσει την κατανομή του πλούτου σε όλο τον κόσμο. Αλλά τώρα η Κίνα έχει γίνει αρκετά πλούσια, τόσο που η συνεχιζόμενη ανάπτυξή της δεν παίζει πλέον τόσο σημαντικό ρόλο στη μείωση της παγκόσμιας ανισότητας.
Το 2008, το μέσο εισόδημα της Κίνας ήταν λίγο υψηλότερο από το μέσο εισόδημα του κόσμου˙ πέντε χρόνια αργότερα, το μέσο εισόδημα της Κίνας ήταν 50% υψηλότερο από ό, τι στον κόσμο -και μάλλον είναι ακόμη υψηλότερο τώρα. Η υψηλή ανάπτυξη στην Κίνα, με παγκόσμιους όρους, παύει να αποτελεί εξισορροπητική δύναμη.
Σύντομα, θα συμβάλει στην αύξηση της παγκόσμιας ανισότητας. Όμως, η Ινδία, με πληθυσμό που μπορεί σύντομα να ξεπεράσει της Κίνας και εξακολουθεί να είναι σχετικά φτωχός, παίζει τώρα σημαντικό ρόλο στο να καταστήσει τον κόσμο πιο ίσο.
Τα τελευταία 20 χρόνια, η Κίνα και η Ινδία ηγήθηκαν στη μείωση της παγκόσμιας ανισότητας. Από τώρα και στο εξής, μόνο η ανάπτυξη στην Ινδία θα έχει την ίδια λειτουργία.
Η Αφρική, η οποία διαθέτει τα υψηλότερα ποσοστά αύξησης του πληθυσμού στον κόσμο, θα γίνει όλο και πιο σημαντική. Αλλά εάν οι μεγαλύτερες αφρικανικές χώρες συνεχίσουν να σύρονται πίσω από τους ασιατικούς γίγαντες, η παγκόσμια ανισότητα θα αυξηθεί.
Ανισότητα την εποχή της πανδημίας
Η πανδημία COVID-19 μέχρι στιγμής δεν διέκοψε αυτές τις τάσεις και στην πραγματικότητα μπορεί να οδηγήσει στην έντασή τους. Η αξιοσημείωτη επιβράδυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης που προκύπτει από τον νέο κορωνοϊό δεν θα είναι ομοιόμορφη.
Η κινεζική οικονομική ανάπτυξη, ενώ είναι πολύ χαμηλότερη από όσο σε οποιοδήποτε άλλο χρονικό διάστημα από την δεκαετία του 1980, θα εξακολουθήσει να ξεπερνά την οικονομική ανάπτυξη στην Δύση.
Αυτό θα επιταχύνει το κλείσιμο του χάσματος του εισοδήματος μεταξύ της Ασίας και του Δυτικού κόσμου. Εάν η ανάπτυξη της Κίνας συνεχίσει να υπερβαίνει την ανάπτυξη των Δυτικών χωρών κατά δύο έως τρεις εκατοστιαίες μονάδες ετησίως, εντός της επόμενης δεκαετίας πολλοί Κινέζοι της μεσαίας τάξης θα γίνουν πλουσιότεροι από τους ομολόγους τους στην Δύση.
Για πρώτη φορά σε δύο αιώνες, οι Δυτικοί με μεσαία εισοδήματα στα έθνη τους δεν θα είναι πλέον μέρος της παγκόσμιας ελίτ -δηλαδή, στο κορυφαίο πεμπτημόριο (20%) των παγκόσμιων εισοδημάτων. Αυτό θα είναι μια πραγματικά αξιοσημείωτη εξέλιξη.
Από την δεκαετία του 1820 και μετά -όταν συλλέχθηκαν για πρώτη φορά εθνικά οικονομικά δεδομένα αυτού του είδους- η Δύση ήταν σταθερά πλουσιότερη από οποιοδήποτε άλλο μέρος του κόσμου.
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, ακόμη και τα μέλη της εργατικής τάξης στην Δύση ήταν ευημερούντα σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτή η περίοδος τελειώνει τώρα.
Οι Ηνωμένες Πολιτείες παραμένουν μια πολύ πλουσιότερη χώρα από την Κίνα. Το 2013, το χάσμα μεταξύ του μέσου εισοδήματος ενός Αμερικανού και ενός Κινέζου ήταν 4,7 προς 1 (και 3,4 προς 1 όταν αντιστοιχούσε στο μέσο εισόδημα ενός Κινέζου αστικού κατοίκου).
Αυτό το κενό έχει συρρικνωθεί λίγο από το 2013 και θα μειωθεί περαιτέρω μετά την κρίση της COVID-19, αλλά θα χρειαστεί κάποιος χρόνος για να περιοριστεί.
Εάν η Κίνα συνεχίσει να ξεπερνά τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά περίπου δύο έως τρεις εκατοστιαίες μονάδες στην αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος κάθε χρόνο, το μέσο χάσμα του εισοδήματος μεταξύ των δύο χωρών και πάλι θα χρειαστεί περίπου δύο γενιές για να κλείσει.
Μακροπρόθεσμα, το πιο αισιόδοξο σενάριο θα εμφάνιζε συνεχιζόμενους υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης στην Ασία και μια επιτάχυνση της οικονομικής ανάπτυξης στην Αφρική, σε συνδυασμό με μια μείωση των διαφορών εισοδήματος τόσο μέσα στις πλούσιες όσο και στις φτωχές χώρες, μέσω πιο ακτιβιστικών κοινωνικών πολιτικών (υψηλότεροι φόροι για τους πλούσιους, καλύτερη δημόσια εκπαίδευση και μεγαλύτερη ισότητα ευκαιριών).
Ορισμένοι οικονομολόγοι, από τον Άνταμ Σμιθ και μετά, ήλπιζαν ότι αυτό το ρόδινο σενάριο της αυξανόμενης παγκόσμιας ισότητας θα ακολουθούσε από την ομοιόμορφη εξάπλωση της τεχνολογικής προόδου σε όλο τον κόσμο και την ολοένα και πιο ορθολογική εφαρμογή των εγχώριων πολιτικών.
Δυστυχώς, πολύ πιο δυσοίωνες προβλέψεις φαίνονται πιο εύλογες. Ο εμπορικός και τεχνολογικός πόλεμος μεταξύ της Κίνας και των Ηνωμένων Πολιτειών, αν και ίσως κατανοητός από μια στενά αμερικανική στρατηγική άποψη, είναι ουσιαστικά ολέθριος από παγκόσμια άποψη.
Θα αποτρέψει την διάδοση της τεχνολογίας και θα παρεμποδίσει τις βελτιώσεις στο βιοτικό επίπεδο σε μεγάλες περιοχές του κόσμου.
Η επιβράδυνση της ανάπτυξης θα δυσκολέψει την εξάλειψη της φτώχειας και πιθανότατα θα διατηρήσει τα τρέχοντα επίπεδα της παγκόσμιας ανισότητας.
Με άλλα λόγια, ίσως να ισχύσει κάτι σαν το αντίθετο της αρχικής δυναμικής της παγκοσμιοποίησης: το χάσμα μεταξύ της αμερικανικής και της κινεζικής μεσαίας τάξης μπορεί να διατηρηθεί, αλλά με κόστος την βραδύτερη (ή αρνητική) αύξηση του εισοδήματος τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Κίνα.
Οι βελτιώσεις στο πραγματικό εισόδημα θα θυσιάζονταν προκειμένου να παγώσει η ιεραρχική τάξη της παγκόσμιας κατανομής εισοδήματος. Το καθαρό κέρδος του πραγματικού εισοδήματος για όλους τους ενδιαφερόμενους θα είναι μηδέν.
Foreign Affairs: The world is becoming more equal
Απόδοση: Γιάννης Κουτρουμπής
