Τι θα σημαίνει η ειρήνη για την δημοκρατία της Ουκρανίας
Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας έχει μεταμορφώσει την εικόνα του Ουκρανού προέδρου, Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Πριν η Ρωσία ξεκινήσει την πλήρους κλίμακας εισβολή στις 24 Φεβρουαρίου 2022, πολλοί τον θεωρούσαν ως μια αδοκίμαστη προσωπικότητα, της οποίας η προηγούμενη καριέρα ως ηθοποιού και κωμικού δεν ενέπνεε μεγάλη εμπιστοσύνη. Μετά την έναρξή της, ωστόσο, έγινε -κατά την κρίση του πρώην προέδρου των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους- «ο Ουίνστον Τσόρτσιλ της εποχής μας».
Τις πρώτες ημέρες του πολέμου, πολλοί Δυτικοί παρατηρητές υπέθεσαν ότι ο Ζελένσκι θα υποχωρούσε, θα έφευγε, θα παραδιδόταν, ή θα πέθαινε. Αντ’ αυτού, παρέμεινε στο Κίεβο και ηγήθηκε της Ουκρανίας με αποφασιστικότητα. Η δημοτικότητά του εκτοξεύτηκε στα ύψη. Μια δημοσκόπηση του Ιουλίου του 2022 που διεξήχθη από τους συγγραφείς και το Διεθνές Ινστιτούτο Κοινωνιολογίας του Κιέβου διαπίστωσε ότι το 65% των ανθρώπων στην μη κατεχόμενη Ουκρανία πίστευε ότι ο Ζελένσκι ήταν ο καλύτερος άνθρωπος για να οδηγήσει την χώρα στην νίκη. Η δεύτερη δημοφιλέστερη επιλογή, ο πρώην πρόεδρος, Πέτρο Ποροσένκο, είχε την υποστήριξη του 5%. Ένα άλλο 19% είτε δήλωσε ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των πολιτικών είτε αρνήθηκε να απαντήσει. Περισσότερο από το 80% των ερωτηθέντων περιέγραψε τον Ζελένσκι ως έξυπνο, δυνατό, και ειλικρινή.
Όταν όμως τελειώσει ο πόλεμος, ο Ζελένσκι θα αντιμετωπίσει μεγάλες προκλήσεις. Η ηγεσία σε καιρό πολέμου απαιτεί πολύ διαφορετικές δεξιότητες και ικανότητες από την ηγεσία σε καιρό ειρήνης. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ουκρανοί έχουν λιγότερη εμπιστοσύνη στην ηγεσία του Ζελένσκι όταν τους ζητείται να σκεφτούν το μέλλον. Στην ίδια δημοσκόπηση του Ιουλίου του 2022, το 55% αναγνώρισε τον Ζελένσκι ως το καλύτερο πρόσωπο για να ηγηθεί της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης της χώρας, ενώ το ποσοστό που δήλωσε ότι δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ αυτού και των εναλλακτικών λύσεων ή αρνήθηκε να απαντήσει ήταν 28%. Για να ξεπεράσει αυτές τις πιθανές επιφυλάξεις, ο Ζελένσκι θα πρέπει να ανοικοδομήσει και να οχυρώσει όχι μόνο τις πόλεις και τις υποδομές της Ουκρανίας, αλλά και την δημοκρατία της. Θα πρέπει να τερματίσει την τάση της χώρας να διαμορφώνει την κυβέρνηση γύρω από προσωπικά δίκτυα πατρωνίας, τα οποία είναι επιρρεπή στην διαφθορά, και να διαμορφώσει μια συμπεριληπτική αντίληψη του πατριωτισμού. Θα πρέπει επίσης να σεβαστεί τους κανόνες και το πνεύμα του ουκρανικού συντάγματος. Η ικανότητα του Ζελένσκι να ανταποκριθεί σε αυτές τις προκλήσεις θα καθορίσει την τύχη της χώρας του και το μέλλον της δημοκρατίας της.
Ο ΠΕΙΡΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ
Η ρωσική εισβολή συσπείρωσε το ζωντανό, χωρίς αποκλεισμούς πολιτικό έθνος της Ουκρανίας και ενίσχυσε μια σχετική αίσθηση καθήκοντος και δέσμευσης στην δημοκρατία. Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν τον Φεβρουάριο του 2023 από το MOBILISE Priject, έδειξαν ότι περίπου το 80% του άμαχου πληθυσμού της Ουκρανίας συμμετέχει στον πόλεμο, μέσω εθελοντισμού, δράσης διαμαρτυρίας, ή οικονομικής υποστήριξης. Άλλοι αφήνουν στην άκρη τις κομματικές διαφορές, ενώνοντας τις δυνάμεις τους για την υποστήριξη των μεταρρυθμίσεων που θα απαιτήσει η ένταξη στην ΕΕ. Αυτές οι θετικές εξελίξεις απειλούνται από την μακρόχρονη παράδοση της Ουκρανίας σε αυτό που είναι γνωστό ως πατροναλισμός [στμ: πατρονία], δηλαδή το αίσθημα ότι οι προσωπικές σχέσεις είναι απαραίτητες για να γίνει σχεδόν οτιδήποτε, τροφοδοτώντας την δυσπιστία στο κράτος δικαίου. Αυτή η εξάρτηση από τους πάτρονες καλλιεργεί βαθιές προσωπικές διασυνδέσεις μεταξύ των μελών του δικτύου του καθενός, αλλά γεννά επίσης τον νεποτισμό, την εξάρτηση από τις δωροδοκίες, και συχνά την βία όταν η εμπιστοσύνη καταρρέει. Αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία έχουν επανειλημμένα εκμεταλλευτεί αυτή την κατάσταση για να δημιουργήσουν τις δικές τους πολιτικές μηχανές που συσσωρεύουν πλούτο και καταστέλλουν την αντιπολίτευση. Παρόλο που ο λαός έχει επανειλημμένα ξεσηκωθεί για να ματαιώσει τις πιο διαβόητες αρπαγές εξουσίας στην Ουκρανία, η πολιτική τάξη της χώρας εξακολουθεί να είναι επιρρεπής στην διαφθορά και στην τάση να ευνοεί τις προσωπικές διασυνδέσεις έναντι των δημοκρατικών θεσμών. Όσο υπάρχει η αντίληψη ότι «όλοι το κάνουν», αυτές οι πρακτικές είναι πιθανό να συνεχιστούν.
Είναι πιθανό η αίσθηση ενότητας που προκάλεσε ο πόλεμος να διαλυθεί όταν τελειώσει. Βέβαια, η ουκρανική κυβέρνηση θα μπορούσε να την αντικαταστήσει με μια νέα αίσθηση εθνικού σκοπού που παρέχεται από την αίτηση της Ουκρανίας για ένταξη στην ΕΕ, η οποία θα δώσει νέα ώθηση στις πολυπόθητες μεταρρυθμίσεις. Αλλά οι μεταρρυθμίσεις αυτές θα μπορούσαν να δημιουργήσουν αρκετή αντιπολίτευση ώστε να οδηγήσουν την χώρα πίσω στον πατροναλισμό. Η ένταξη στην ΕΕ, για παράδειγμα, θα απαιτήσει σημαντική προσαρμογή για τις επιχειρήσεις της Ουκρανίας, καθώς θα πρέπει να ευθυγραμμιστούν με τους κανονισμούς της ΕΕ. Θα υποχρεώσει επίσης το Κίεβο να λάβει μέτρα για την εξάλειψη της διαφθοράς, γεγονός που απαιτεί εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις του ουκρανικού δικαστικού συστήματος. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές θα ασκήσουν πίεση τόσο στους απλούς πολίτες όσο και στις ελίτ, αμφισβητώντας τα συμφέροντα των τελευταίων. Είναι πιθανό να υπάρξουν αντιδράσεις από τους απλούς πολίτες των οποίων οι επιχειρήσεις θα επηρεαστούν και από τις ελίτ των οποίων τα συμφέροντα θα απειληθούν. Έτσι, οι κίνδυνοι επιστροφής στην «ως συνήθως» πελατειακή πολιτική είναι υπαρκτοί. Δεν μπορεί να διασφαλιστεί ότι τα δημοκρατικά κέρδη που έχει επιτύχει η χώρα θα διατηρηθούν. Είναι πιθανό, αν και όχι πολύ πιθανό, η Ουκρανία να μεταβεί από την πελατειακή δημοκρατία που έχει υπάρξει τα τελευταία χρόνια -στην οποία ένα σημαντικό ποσοστό διαφθοράς έχει ζυμωθεί από μια γενική δέσμευση για δημοκρατική μεταβίβαση της εξουσίας όταν οι νυν κυβερνώντες χάνουν τις εκλογές- σε ένα πιο αυταρχικό ή συγκεντρωτικό σύστημα.
Όταν η ευρύτερη πολιτική αντιπολίτευση κατά της κυβέρνησης του Ζελένσκι επανεμφανιστεί, όπως είναι πιθανό να συμβεί μόλις τελειώσει ο πόλεμος, είναι πιθανό ο Ζελένσκι και οι υποστηρικτές του να μπουν στον πειρασμό να προστατεύσουν την ηγεσία τους συγκεντρώνοντας εξουσία για τον εαυτό τους -ακόμη και αν ο αρχικός στόχος είναι μόνο να προωθήσουν μεταρρυθμίσεις ή να ανοικοδομήσουν την χώρα. Τέτοιες δικαιολογίες έχουν χρησιμοποιηθεί επανειλημμένα από ηγέτες που επιδιώκουν να ενισχύσουν την εξουσία τους στην Ανατολική Ευρώπη, την Λατινική Αμερική, και αλλού. Αυτού του είδους ο αναβαθμισμένος «προεδρισμός» θα μπορούσε να θέσει σε κίνηση διαδικασίες που θα μπορούσαν να υπονομεύσουν τις μεταρρυθμίσεις. Ήδη, ορισμένοι από τους επικριτές του Ζελένσκι έχουν ερμηνεύσει την απομάκρυνση του δημάρχου του Chernihiv, Vladyslav Atroshenko, με την κατηγορία της κατάχρησης εξουσίας ως απειλή για την τοπική αυτοδιοίκηση. Οι ίδιοι επικριτές έχουν κατηγορήσει ότι η αποδυνάμωση των ολιγαρχών της χώρας από την κυβέρνηση Ζελένσκι υποκρύπτει μια προσπάθεια να αποκτήσει ο ίδιος αυτή την εξουσία. Και ενώ είναι πολύ νωρίς για να πούμε αν αυτή η ερμηνεία των κινήσεών του είναι βάσιμη, ετούτη η πιθανότητα πρέπει ωστόσο να αποφευχθεί.
Ορισμένες από τις ενέργειες στις οποίες προέβη η κυβέρνηση του Ζελένσκι για την διεξαγωγή του πολέμου θα μπορούσαν επίσης να απειλήσουν την ουκρανική δημοκρατία όταν αποκατασταθεί η ειρήνη. Για παράδειγμα, η απόφαση του Φεβρουαρίου του 2022 να ενοποιηθούν τα περισσότερα ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια σε έναν ενιαίο κρατικό ραδιοτηλεοπτικό φορέα ήταν αναμφισβήτητα αναγκαία στην αρχή του πολέμου, καθώς η χώρα αγωνιζόταν για την επιβίωσή της. Μια τέτοια ενέργεια θα ήταν αδικαιολόγητη σε καιρό ειρήνης. Οι επικριτές του Ζελένσκι στο κοινοβούλιο -ιδίως οι ηγέτες του κόμματος της Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης- καθώς και δεξαμενές σκέψης και ΜΚΟ όπως η Opora, η Chesno, και το Ίδρυμα Δημοκρατικών Πρωτοβουλιών, έχουν εκφράσει δημοσίως και ιδιωτικά τις ανησυχίες τους ότι ο πρόεδρος ίσως να μην είναι πρόθυμος να εγκαταλείψει αυτόν τον έλεγχο όταν τελειώσει ο πόλεμος. Κανένας ηγέτης, άλλωστε, δεν απολαμβάνει να δέχεται κριτική ή -όπως το βλέπουν- σφοδρή επίθεση και γελοιοποίηση, όπως συμβαίνει στις ανοιχτές κοινωνίες. Αλλά, αν η Ουκρανία πρόκειται να συνεχίσει να εμβαθύνει την ήδη ζωηρή δημοκρατία της, τα μέτρα αυτά θα πρέπει να ανατραπούν όταν τελειώσει ο πόλεμος και η απειλή της ρωσικής επιθετικότητας θα έχει εκλείψει.
Είναι επίσης πιθανό η μεγάλη δημοτικότητα του Ζελένσκι να αποτελεί απειλή για την ουκρανική δημοκρατία. Δεν υπάρχει κανένας στην Ουκρανία που να μπορεί να πλησιάσει το κύρος και την δημόσια υποστήριξη [που απολαμβάνει] ως πολιτικός ηγέτης. Εάν αυτό το επίπεδο δημοτικότητας διατηρηθεί, θα μπορούσε να οδηγήσει τον Ζελένσκι στο συμπέρασμα ότι πρέπει να παραμείνει στην εξουσία, στερώντας ουσιαστικά από άλλους την ευκαιρία να αποκτήσουν το απαιτούμενο κύρος. Ίσως το σπουδαιότερο πράγμα που έκανε ποτέ ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζορτζ Ουάσινγκτον, σπουδαιότερο ακόμη και από το να οδηγήσει τις δυνάμεις του στη νίκη στον Επαναστατικό Πόλεμο, ήταν να αποχωρήσει από την προεδρία σε μια εποχή που εξακολουθούσε να χαίρει σεβασμού ως ήρωας πολέμου και να είναι μακράν ο πιο εξέχων ηγέτης της χώρας. Με τον τρόπο αυτό δημιούργησε ένα προηγούμενο για την ειρηνική μεταβίβαση της εξουσίας. Λίγο πριν εκλεγεί το 2019, ο Ζελένσκι δήλωσε ότι ένας πρόεδρος πρέπει να υπηρετεί μόνο μια πενταετή θητεία. Μπορεί να υποστηριχθεί ότι η αθέτηση αυτής της συγκεκριμένης υπόσχεσης δεν θα έβλαπτε την ουκρανική δημοκρατία και θα μπορούσε ακόμη και να φέρει σταθερότητα σε καιρό πολέμου. Αλλά αν ο Ζελένσκι κερδίσει την επανεκλογή του, η μελλοντική πορεία της ουκρανικής δημοκρατίας ίσως καταλήξει να εξαρτηθεί από το αν θα τηρήσει το όριο των δύο θητειών της χώρας. Προς το παρόν δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι θα σκεφτόταν να το παραβιάσει.
ΘΕΤΙΚΟΣ ΚΑΙ ΑΡΝΗΤΙΚΟΣ ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
Η άνοδος της πολιτικής εθνικής ταυτότητας στην Ουκρανία, μιας ταυτότητας που θέτει το καθήκον του πολίτη και την προσήλωση στην χώρα πάνω απ’ όλα, είναι ένα από τα μεγάλα επιτεύγματα της ουκρανικής ανεξαρτησίας. Η ταυτότητα αυτή αναβαθμίστηκε και καλλιεργήθηκε από τον Ζελένσκι και εδραιώθηκε από τον πόλεμο. Παρ’ όλα αυτά, αμφισβητείται σταθερά από άλλα οράματα για το τι σημαίνει να είσαι Ουκρανός. Ένα ακραίο εναλλακτικό όραμα συνδέει την εθνική ταυτότητα αποκλειστικά με την εθνοπολιτισμική ταυτότητα, σύμφωνα με την οποί η έννοια του να είσαι καλός και αξιόπιστος πολίτης εξαρτάται από το να μιλάς την σωστή γλώσσα, να έχεις την σωστή άποψη για την ιστορία της χώρας, και να σέβεσαι τις σωστές πολιτιστικές προσωπικότητες. Για τους οπαδούς αυτής της άποψης, όσοι δεν μοιράζονται αυτά τα εθνοπολιτισμικά χαρακτηριστικά συχνά θεωρούνται απειλή. Οι πιο εθνικιστές υπέρμαχοι αυτής της αποκλειστικής εθνοπολιτισμικής ταυτότητας αποτελούν μια μικρή μειοψηφία. Και εκείνοι που θα μπορούσαν να θεωρηθούν φιλελεύθεροι εθνικιστές αλλά εξακολουθούν να προωθούν στο κοινοβούλιο έναν πατριωτισμό με πιο εθνοπολιτισμικό άρωμα, όπως εκείνοι του κόμματος της Ευρωπαϊκής Αλληλεγγύης, σπεύδουν επίσης να τονίσουν την σημασία του πολιτικού εθνικού καθήκοντος και την κεντρική θέση του κράτους. Στην πραγματικότητα, για τους περισσότερους πολιτικούς, ακόμη και για τους δεξιούς, η πολιτική και η εθνοπολιτισμική ταυτότητα μπορούν να είναι συμπληρωματικές, όπως συμβαίνει στην Γαλλία.
Παρά ταύτα, ορισμένοι πολιτικοί ίσως να επιζητούν πολιτικό κέρδος εκμεταλλευόμενοι ή επιδιώκοντας να επιδεινώσουν αυτές τις διαιρέσεις. Υπάρχουν πολλά ιστορικά παραδείγματα χωρών που έχουν τραυματιστεί από βίαιους πολέμους και καταφεύγουν σε πιο αποκλειστικούς ορισμούς του έθνους σε μια προσπάθεια να αποκλείσουν την ξένη επιρροή. Αυτό συνέβη σε ορισμένους από τους Δυτικούς γείτονες της Ουκρανίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την πτώση του κομμουνισμού. Τέτοιες κινήσεις μπορούν να οδηγήσουν σε διχασμό, καταπίεση, και εσωτερικές συγκρούσεις, αποδυναμώνοντας την χώρα και ανοίγοντας ευκαιρίες για εκμετάλλευση. Στην περίπτωση της Ουκρανίας, ο κίνδυνος, αν και πολύ μικρός, είναι ότι ένα ανελεύθερο εθνικιστικό κίνημα μπορεί να αποκτήσει ανανεωμένη υποστήριξη και να ωθήσει στην σκλήρυνση πιο ακραίων απόψεων για την ουκρανική ταυτότητα, σύμφωνα με τις οποίες η πραγματική εθνική ασφάλεια και ευημερία μπορούν να επιτευχθούν μόνο μέσω κάποιου είδους εθνοκάθαρσης.
Ευτυχώς, δεν υπάρχουν μέχρι στιγμής ενδείξεις ότι τέτοιες αποκλειστικές μορφές εθνικισμού ενισχύονται. Αντίθετα, ο πόλεμος φαίνεται να έχει ενισχύσει την δέσμευση των Ουκρανών στον φιλελευθερισμό και στις συμπεριληπτικές ιδέες του έθνους. Αυτό συνέβη ακόμη και όταν σημειώθηκε μια ισχυρή λαϊκή στροφή προς την ουκρανική γλώσσα (πολλοί άνθρωποι στην Ουκρανία μιλούν ουκρανικά και ρωσικά). Πράγματι, οι δίγλωσσοι πολίτες απομακρύνονται όλο και περισσότερο από άλλες «ρωσικές» πτυχές της ταυτότητάς τους. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι αυτή η μετατόπιση είναι ιδιαίτερα έντονη μεταξύ των νοτιοανατολικών ρωσόφωνων Ουκρανών, οι οποίοι βλέπουν αυτήν την στροφή προς την χρήση της ουκρανικής γλώσσας ως στοιχείο του πολιτικού τους καθήκοντος απέναντι στο κράτος.
Θα είναι σημαντικό για την ουκρανική κυβέρνηση να διατηρήσει την ευρεία εθνική ενότητα καθώς συνεχίζει τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες, και οι Ουκρανοί μεταρρυθμιστές μπορούν να αναζητήσουν έμπνευση στην Γεωργία. Το 2003, ο πρόεδρος της Γεωργίας, Μιχαήλ Σαακασβίλι, εκμεταλλεύτηκε με επιτυχία την αισιοδοξία που προκάλεσε η Επανάσταση των Ρόδων για να εξαλείψει αμέσως και δραματικά τη μικροδιαφθορά σε όλη την κυβέρνηση, συμπεριλαμβανομένης της μέχρι πρότινος διαβόητης τροχαίας, καθώς και στις βασικές κρατικές υπηρεσίες. Η εξυπνάδα του Σαακασβίλι δεν ήταν τόσο το ότι πρότεινε ένα τεχνικά εντυπωσιακό σχέδιο κατά της διαφθοράς όσο το ότι έπεισε εκατομμύρια ανθρώπους ότι τα πράγματα θα άλλαζαν όντως, θέτοντας έτσι σε κίνηση ένα είδος αυτοεκπληρούμενης προφητείας. Φυσικά, η ιστορία της Γεωργίας είναι επίσης ένα παράδειγμα προς αποφυγή, με άλλες, υψηλού επιπέδου πρακτικές διαφθοράς να συνεχίζονται. Η Ουκρανία χρειάζεται μια ακόμη πιο εκτεταμένη μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Αυτό που δείχνει η Γεωργία, ωστόσο, είναι ότι μόνο όταν οι άνθρωποι είναι πεπεισμένοι ότι η αλλαγή έρχεται, θα μεταβάλλουν την συμπεριφορά τους και θα προσαρμοστούν στη νέα αναμενόμενη πραγματικότητα. Η διατύπωση ελκυστικών προτάσεων είναι σχετικά εύκολη˙ το να πείσεις τους ανθρώπους ότι τα πράγματα θα αλλάξουν είναι πολύ πιο δύσκολο.
Το τέλος του πολέμου, όποτε κι αν έρθει, ίσως να προσφέρει στον Ζελένσκι και στην υπόλοιπη χώρα μια τέτοια στιγμή. Ο πρόεδρος θα πρέπει να βρει έναν τρόπο να μεταφράσει την θέληση του πληθυσμού να πολεμήσει σε μια εξίσου ισχυρή πεποίθηση ότι η παλιά προσέγγιση για την διακυβέρνηση της χώρας δεν είναι πλέον δυνατή. Και στην συνέχεια πρέπει να τηρήσει τις υποσχέσεις του. Αυτή η στιγμή θα έρθει, και πρέπει να ελπίζουμε ότι [ο Ζελένσκι] θα ανταποκριθεί σε αυτήν.
