Απάντηση στο ερώτημα γιατί ο αμερικανικός λαός την ίδια στιγμή που μπορεί να είναι ειδήμων σε περίπλοκα αθλητικά θέματα, αποδεικνύεται παραδειγματικά αδαής σε ζητήματα διεθνών ζητημάτων, δίνει ο διάσημος φιλόσοφος, πολιτικός αναλυτής και ακτιβιστής Νόαμ Τσόμσκι. Ο διάλογος που ακολουθεί αποτελεί απόσπασμα της συνέντευξης του αμερικανού γλωσσολόγου στον Τζείμς Πέρκ, όπως δημοσιεύεται στο βιβλίο The Chomsky Reader (1987).
Ερώτηση: Έχετε γράψει για τον τρόπο με τον οποίο οι επαγγελματίες ιδεολόγοι αλλοιώνουν την πραγματικότητα. Και έχετε μιλήσει για τις δυνατότητες της κοινής αντίληψης των πολιτών, αποκαλώντας την κάποιες φορές «καρτεσιανή κοινή αντίληψη». Σε αυτή την κοινή αντίληψη δίνετε έμφαση όταν αποκαλύπτετε τις ιδεολογικές προεκτάσεις των επιχειρημάτων κυρίως όσον αφορά την σύγχρονη κοινωνική θεωρία. Ποια είναι αυτή η κοινή αντίληψη, όμως, στην οποία αναφέρεστε;
Τσόμσκι: Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Όταν οδηγώ, ανοίγω το ραδιόφωνο και πολύ συχνά ακούω συζητήσεις για αθλητικά. Άνθρωποι παίρνουν τηλέφωνο και έχουν ολόκληρες συνομιλίες για τα αθλητικά με προφανές το υψηλό επίπεδο σκέψης και ανάλυσης. Οι άνθρωποι ξέρουν εξαιρετικά πολλά για το θέμα ώστε να μπαίνουν σε συζητήσεις για το κατά πόσο ο προπονητής πήρε την σωστή απόφαση την προηγούμενη μέρα και λοιπά. Αυτοί οι άνθρωποι από όσο ξέρω είναι ακροατές και όχι επαγγελματίες αναλυτές. Όταν όμως ακούω συζητήσεις για θέματα εθνικού ή διεθνούς ενδιαφέροντος τότε το επίπεδο της επιπολαιότητας στην συζήτηση είναι απαράδεκτο.
Μπορεί ενδεχομένως αυτή η αντίληψη να αλλοιώνεται από τα δικά μου ενδιαφέροντα, όμως θεωρώ ότι είναι ακριβής. Και πιστεύω ότι αυτή η έμφαση σε θέματα όπως τα αθλητικά έχει λογική. Το σύστημα είναι έτσι φτιαγμένο, που οι άνθρωποι δεν μπορούν στην ουσία να κάνουν κάτι χωρίς την στοιχειώδη μορφή οργάνωσης ώστε να επηρεάσουν τον πραγματικό κόσμο. Μπορούν αντιθέτως να ζουν σε έναν εικονικό κόσμο – κάτι που κάνουν. Είμαι σίγουρος ότι χρησιμοποιούν την σκέψη και την λογική τους αλλά σε ένα πεδίο που δεν έχει ουσία σε σχέση με τα πραγματικά προβλήματα που δεν μπορεί κανείς να επηρεάσει καθώς οι δυνάμεις εξουσίας βρίσκονται αλλού.
Μου φαίνεται όμως ότι το ίδιο επίπεδο διανόησης και ικανότητας κατανόησης, ανάλυσης των στοιχείων και συλλογής πληροφοριών θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί υπό διαφορετικά συστήματα διακυβέρνησης που θα περιλαμβάνουν την λαϊκή συμμετοχή στην λήψη σημαντικών αποφάσεων πάνω σε ζητήματα που αφορούν τα πραγματικά προβλήματα της ανθρώπινης ζωής.
Δεν προτείνω μια μορφή αντι-διανόησης. Όμως θεωρών ότι πολλά πράγματα μπορούν να γίνουν κατανοητά χωρίς εξειδικευμένη και υπεραναλυτική γνώση. Και πράγματι η εξειδικευμένη γνώση σε αυτά τα θέματα δεν είναι μακριά από εκεί που φτάνει η γνώση όσων ενδιαφέρονται.
Ερώτηση: Θεωρείτε ότι η εξειδίκευση αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για τους ανθρώπους;
Τσόμσκι: Υπάρχουν και ειδικοί για το ποδόσφαιρο αλλά όσοι παίρνουν τηλέφωνα στα ραδιόφωνα δεν διαφέρουν από αυτούς. Δεν τους ενδιαφέρει αν διαφωνούν με τον τοπικό ειδικό για τις κινήσεις του προπονητή. Έχουν την άποψή τους και κάνουν έξυπνες συζητήσεις. Είναι ένα ενδιαφέρον φαινόμενο γιατί δεν πιστεύω ότι τα διεθνή θέματα είναι πολύ πιο σύνθετα. Και αυτό που θεωρείται σοβαρή συζήτηση για αυτά τα θέματα δεν απαιτεί ιδιαίτερα βαθιά γνώση ή κατανόηση.
Βρίσκει κανείς ομοιότητες στην περίπτωση των λεγόμενων πρωτόγονων πολιτισμών. Αυτό που συναντάται συχνά είναι ότι ορισμένα πνευματικά συστήματα έχουν δομηθεί με σημαντική πολυπλοκότητα, με εξειδικευμένους εμπειρογνώμονες που γνωρίζουν τα πάντα αφενός και άλλα άτομα που δεν καταλαβαίνουν αφετέρου. Για παράδειγμα, τα συστήματα συγγένειας παρουσιάζουν τεράστια πολυπλοκότητα. Πολλοί ανθρωπολόγοι έχουν προσπαθήσει να αποδείξουν ότι αυτό έχει κάποια λειτουργική χρησιμότητα στην κοινωνία. Μια λειτουργία μπορεί να είναι μόνο πνευματική. Είναι ένα είδος των μαθηματικών. Αυτοί είναι τομείς που κανείς μπορεί να χρησιμοποιήσει τη νοημοσύνη του για να δημιουργήσει περίπλοκα συστήματα και να επεξεργαστεί τις ιδιότητες τους, λίγο πολύ με τον τρόπο που κάνουμε τα μαθηματικά. Δεν έχουν μαθηματικά και τεχνολογία: έχουν άλλα συστήματα πολιτιστικού πλούτου και πολυπλοκότητας. Δεν θέλω να υπερβαίνω την αναλογία, αλλά κάτι παρόμοιο μπορεί να συμβαίνει εδώ.
Ο υπάλληλος του βενζινάδικου που θέλει να χρησιμοποιήσει το μυαλό του δεν πρόκειται να σπαταλήσει το χρόνο του στις διεθνείς υποθέσεις, γιατί αυτό είναι άχρηστο: δεν μπορεί να κάνει τίποτα γι’αυτό ούτως ή άλλως, και θα μπορούσε να μάθει δυσάρεστα πράγματα αλλά ακόμα και να μπει σε μπελάδες. Θα χρησιμοποιήσει λοιπόν το μυαλό του, σε κάτι που είναι διασκεδαστικό και συνάμα δεν τον απειλεί – στο επαγγελματικό ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, ή κάτι τέτοιο δηλαδή. Παρόλ’αυτά οι ικανότητες του και οι νοημοσύνη του είναι παρούσες. Έτσι ένας από τους ρόλους που πράγματα όπως ο επαγγελματικός αθλητισμός διαδραματίζουν στην κοινωνία μας αλλά και σε άλλες, είναι το να αποσπούν την προσοχή των ανθρώπων από τα πράγματα που έχουν σημασία, έτσι ώστε οι κατέχοντες την εξουσία να μπορούν να κάνουν αυτό που έχει σημασία, χωρίς δημόσια παρέμβαση.
Ερώτηση: Σας ρώτησα προηγουμένως αν η εξειδίκευση αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα για τον άνθρωπο. Θα μπορούσε η ερώτηση να αναστραφεί – μήπως δηλαδή οι εμπειρογνώμονες και οι διανοούμενοι φοβούνται τους ανθρώπους που θα μπορούσαν να εφαρμόσουν τη νοημοσύνη του αθλητισμού στις δικές τους περιοχές γνώσεις, όπως οι διεθνείς σχέσεις, οι κοινωνικές επιστήμες, και ούτω καθεξής;
Τσόμσκι: Υποψιάζομαι ότι αυτό είναι μάλλον συχνό φαινόμενο. Οι τομείς έρευνας που έχουν να κάνουν με τα προβλήματα της άμεσης ανθρώπινης ανησυχίας, δεν τυχαίνει να είναι ιδιαίτερα βαθείς και απρόσιτοι για το μέσο άνθρωπο που αν και δεν έχει λάβει ειδική εκπαίδευση, θα μπει στον κόπο να μάθει κάτι γι ‘αυτούς. Η ρητορική γύρω από τις δημόσιες υποθέσεις είναι συχνά ρηχή και χωρίς ενημέρωση. Ο καθένας που γράφει και μιλάει για αυτά τα θέματα ξέρει πόσο μπορεί κανείς να επεκταθεί αρκεί να μείνει κοντά στο υπάρχον δόγμα. Είμαι βέβαιος ότι σχεδόν ο καθένας εκμεταλλεύεται τα προνόμια αυτά. Όταν αναφέρομαι σε ναζιστικά εγκλήματα ή σοβιετικές φρικαλεότητες, για παράδειγμα, ξέρω ότι δεν θα κληθώ να αποδείξω αυτά που λέω, αλλά μια λεπτομερής επιστημονική τεκμηρίωση είναι απαραίτητη αν θέλω να ασκήσω κριτική για την πρακτική ενός από υα Ιερά Κράτη: τις Ηνωμένες Πολιτείες ή το Ισραήλ, από τότε που κατοχυρώθηκαν ούτως από την διανόηση, μετά τη νίκη του 1967.
Αυτή η ελευθερία από τις απαίτηση τεκμηρίωσης ή ακόμη και ορθολογισμού αποτελεί μια διευκόλυνση, που αν κάποιος είναι υποψιασμένος μπορεί να διακρίνει. Κάνει τη ζωή πιο εύκολη και επιτρέπει την έκφραση μιας καλής ποσότητας ανοησιών, ή προκαταλήψεων και συκοφαντιών. Τα στοιχεία είναι περιττά, το επιχείρημα ανώτερο από την ουσία. Έτσι, μια τυπική κατηγορία ενάντια σε έναν αμερικανό αντιφρονούντα ή ακόμα και έναν αμερικανό φιλελεύθερο, είναι ότι υποστηρίζουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η μόνη πηγή του κακού στον κόσμο, ή άλλες παρόμοιες ηλιθιότητες. Ο κανόνας είναι ότι οι κατηγορίες αυτές νομιμοποιούνται, όταν ο στόχος είναι κάποιος που δεν εκπέμπει στο ίδιο μήκος κύματος, και αναπαράγονται χωρίς καν ένα πρόσχημα αποδεικτικών στοιχείων. Η συμμόρφωση με την κοινή γραμμή παρέχει το δικαίωμα να ενεργεί κανείς με τρόπους που θα μπορούσαν πράγματι να θεωρηθούν ως σκανδαλώδεις. Η μεγάλη ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης μπορεί να οδηγήσει σε μια απαίτηση να τηρούνται τα πρότυπα της ακεραιότητας, πράγμα που θα έσωζε πολλά δάση και θα καταρράκωνε τη φήμη πολλών.
Το δικαίωμα να βρίσκεται κανείς στην υπηρεσία της εξουσίας φυλάσσεται με μεγάλη αποφασιστικότητα και πάθος. Αυτό γίνεται εμφανές κάθε φορά που κάποιος κάνει τον κόπο να αποδείξει ότι οι κατηγορίες εναντίον κάποιου επίσημου εχθρού είναι ανακριβείς ή, μερικές φορές, καθαρή επινόηση. Η άμεση αντίδραση είναι ότι το άτομο πρέπει να απολογηθεί για τα εγκλήματα των επίσημων εχθρών. Η περίπτωση της Καμπότζης είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Το ότι οι Ερυθροί Χμερ ήταν ένοχοι για ανατριχιαστικές φρικαλεότητες δεν αμφισβητήθηκε από κανέναν, εκτός από κάποιες περιθωριακές μαοϊκές σέχτες. Είναι επίσης αλήθεια και αποδεικνύεται εύκολα ότι η δυτική προπαγάνδα στράφηκε πάνω σε αυτά τα εγκλήματα με μεγάλη ευχαρίστηση, εκμεταλλευόμενη το γεγονός ότι τους παρείχαν ένα αναδρομικό άλλοθι για τις δυτικές φρικαλεότητες.
Το θέμα είναι ότι το δικαίωμα να βρίσκεται κανείς στην υπηρεσία του κράτους ήταν πάντα υπό αμφισβήτηση, κι ένα ανείπωτο έγκλημα. Ομοίως, όποιος επισημαίνει ότι κάποια κατηγορία ενάντια στην Κούβα, τη Νικαράγουα, το Βιετνάμ, ή κάποιον άλλο επίσημο εχθρό είναι αμφίβολη ή ψευδής, θα μπει αμέσως στη θέση του κατηγορουμένου για τα πραγματικά ή υποτιθέμενα εγκλήματα, τεχνική που είναι χρήσιμη για να διασφαλιστούν τα συμφέροντα της εξουσίας. Αυτός που θα διατυπώσει μια αντίθετη άποψη έχει συνήθως μικρή πρόσβαση στα ΜΜΕ, και οι προσωπικές επιπτώσεις είναι αρκετά μεγάλες, ώστε να τον αποτρέψουν από το να μπει σε αυτή τη διαδικασία, ιδιαίτερα επειδή μερικά μέσα πέφτουν στο ύστατο σημείο αναξιοπιστίας, μην επιτρέποντας ούτε καν το δικαίωμα της απάντησης στις συκοφαντίες που δημοσιεύουν. Ως εκ τούτου, το ιερό δικαίωμα στο ψέμα είναι πιθανό να διατηρηθεί, χωρίς να αποτελεί πολύ σοβαρή απειλή. Τα πράγματα όμως θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά αν η κοινή γνώμη είχε πρόσβαση στην αρένα του δημοσίου διαλόγου.
Η ταμπέλα της υποτιθέμενης εμπειρογνωμοσύνης παρέχει επίσης στο σύστημα κατήχησης έναν τρόπο για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην εξουσία, διατηρώντας παράλληλα μία χρήσιμη εικόνα αντικειμενικότητας. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, για παράδειγμα, μπορεί να στραφούν σε ακαδημαϊκούς – ειδικούς για να τους παράσχουν την προοπτική που απαιτείται από τα κέντρα εξουσίας, και το πανεπιστημιακό σύστημα είναι ιδιαίτερα υπάκουο στις εξωγενείς δυνάμεις εξουσίας, με αποτέλεσμα γενικά να βρίσκονται συνήθως πρόθυμοι εμπειρογνώμονες να δανείσουν το κύρος τους. Όταν αυτή η μέθοδος αποτυγχάνει, μία νέα κατηγορία ειδικών μπορεί να αναδειχθεί στους οποίους θα εναποτεθεί το βάρος να εκφράσουν την άποψη που τα ΜΜΕ δεν μπορούν να εκφράσουν ευθέως, χωρίς να αποποιηθούν της υποτιθέμενης αντικειμενικότητας τους, που εξυπηρετεί την νομιμοποίηση της προπαγάνδας τους.
Η συντεχνιακή δομή των σχετικών με τις δημόσιες υποθέσεις επαγγελμάτων βοηθά επίσης να διατηρηθεί η δογματική καθαρότητα. Στην πραγματικότητα, φυλάσσεται με ευλαβική επιμέλεια. Η δική μου προσωπική εμπειρία είναι ίσως σημαντική. Όπως ανέφερα νωρίτερα, δεν είμαι ειδικός επί παντός επιστητού και η δουλειά μου έχει υπάρξει ευρεία. Πριν από μερικά χρόνια, για παράδειγμα, έκανα κάποια έρευνα στη μαθηματική γλωσσολογία, και κατά καιρούς έδωσα διαλέξεις σε μαθηματικά συνέδρια. Οι συμμετέχοντες ασχολήθηκαν με το τι είχα να πω, κι όχι με το αν είχα το δικαίωμα να το πω. Αλλά στην περίπτωση που μιλήσω για διεθνή ζητήματα, καλούμε συνεχώς να καταθέσω τα διαπιστευτήρια που με εξουσιοδοτούν να μπω σε αυτή την αρένα, τουλάχιστον στις ΗΠΑ.
Ερώτηση: Έχετε πει ότι οι περισσότεροι διανοούμενοι καταλήγουν να συσκοτίζουν την πραγματικότητα. Έχουν γνώση της πραγματικότητας που συσκοτίζουν και των κοινωνικών διαδικασιών που αποκρύπτουν;
Τσόμσκι: Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν είναι ψεύτες. Δεν μπορούν να ανεχτούν πολλές παραφωνίες. Δε θέλω να αρνηθώ ότι κάποιοι είναι ψεύτες και στυγνοί προπαγανδιστές. Μπορείτε να βρείτε τέτοιους στη δημοσιογραφία αλλά και τον ακαδημαϊκό κλάδο. Αλλά δεν πιστεύω ότι αυτός είναι ο κανόνας. Ο κανόνας είναι η
υπακοή, η υιοθέτηση μιας άβουλης στάσης, λαμβάνοντας τον εύκολο δρόμο της αυτο-εξαπάτησης. Νομίζω ότι υπάρχει επίσης μια επιλεκτική διαδικασία στα ακαδημαϊκά επαγγέλματα και τη δημοσιογραφία. Αυτό σημαίνει ότι όσοι έχουν ανεξάρτητη βούληση και δεν είναι έμπιστοι για το ότι θα είναι υπάκουοι, δεν ευδοκιμούν για πολύ. Αφήνονται εκτός…
