Πώς θα είναι εκείνη η μέρα όταν τα Γλυπτά του Παρθενώνα επανενωθούν στη γενέθλια γη; Ποιες είναι οι ενδείξεις ότι το εθνικό αίτημα μπορεί να ευοδωθεί; Πώς διαμορφώνεται πλέον η στρατηγική διεκδίκησης των Γλυπτών; Υπάρχουν πολλά ερωτήματα που γεννώνται τους τελευταίους μήνες, τόσα όσες και οι πιθανότητες που φέρνει μαζί η εθνική προσπάθεια για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα με… οδηγό τον πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη, παράλληλα με τις καίριες ενέργειες του υπ. Πολιτισμού και Αθλητισμού. Αποκορύφωμα, «καρπός» των σταθερών βημάτων της χώρας μας, είναι το δημοσίευμα των «Times» του Λονδίνου, που πραγματοποίησαν ιστορική στροφή στη στάση τους απέναντι στο εθνικό ζήτημα αντικατοπτρίζοντας τόσο τη δυναμική του ελληνικού αιτήματος όσο και την ουσιαστική προτροπή της βρετανικής κοινής γνώμης, που αποτυπώνεται σε όλες τις δημοσκοπήσεις υπέρ της επιστροφής των Γλυπτών στην Αθήνα. Ακολούθησαν εκτενή δημοσιεύματα στον «Guardian» και τον «Independent».
Ο δρόμος είναι μακρύς και σαφώς περνάει από σύνθετες και διπλωματικές διεργασίες. Αναμφισβήτητα, οι προσπάθειες που σχεδιάζονται από ειδικούς επιστήμονες και την πολιτική ηγεσία χάριν της ενότητας του κορυφαίου μνημείου της κλασικής αρχαιότητας παράγουν ενδείξεις επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα.
Διάλογος
Το ευκταίο σενάριο είναι η βρετανική κυβέρνηση να μπει σε έναν καλή τη πίστει διάλογο με την Ελλάδα, όπως προτρέπει η επιτροπή της UNESCO, που για πρώτη φορά τον περασμένο Σεπτέμβριο – πέραν της σύστασης, την οποία παγίως υιοθετεί για το θέμα-, ψήφισε ομόφωνα ένα επιπλέον κείμενο «Απόφαση» στοχευμένο στο εθνικό ζήτημα αναγνωρίζοντάς το ως διακυβερνητικό. Σε αντίθεση δηλαδή με τα όσα υποστηρίζει η βρετανική πλευρά μέχρι στιγμής ότι η υπόθεση αφορά το Βρετανικό Μουσείο και, κυρίως, ότι η Ελλάδα διεκδικεί δικαίως και νομίμως την επιστροφή των Γλυπτών στη γενέθλια γη. Η δογματική στάση, ωστόσο, των Βρετανών, «τα Γλυπτά αποκτήθηκαν νομίμως από τον λόρδο Ελγιν», καταρρίπτεται σήμερα από μελετητές και επιστήμονες απ’ όλο τον κόσμο, που δημοσιεύουν πορίσματα των ερευνών τους.
«Τα ντοκουμέντα που εντόπισα σε βρετανικές βιβλιοθήκες και σε οθωμανικά αρχεία αποκαλύπτουν πως ο Ελγιν κορόιδευε τη βρετανική κυβέρνηση και όχι μόνο τις οθωμανικές Αρχές. Τα ιστορικά δεδομένα, που ήλθαν στο φως τα τελευταία χρόνια, αποτυπώνουν πως ο Ελγιν λεηλάτησε τα Γλυπτά του Παρθενώνα με παραποιημένα έγγραφα», σημειώνει η επίτιμη διευθύντρια Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, Ελενα Κόρκα, και εξηγεί πως το περίφημο φιρμάνι προς τον βοεβόδα της Αθήνας το 1801, το οποίο υποτίθεται πως αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο νόμιμης κατοχής των Γλυπτών, δεν ήταν παρά μια φιλική επιστολή, η οποία σε καμία περίπτωση δεν παρείχε άδεια για λεηλασία του Παρθενώνα. Οπως υπογραμμίζει η κ. Κόρκα, η βρετανική πλευρά «δεν μπορεί να σιωπά, να ακολουθεί πολιτική στρουθοκαμηλισμού μπροστά στα ντοκουμέντα».
Αν ανοίξει ο διακρατικός διάλογος, γεννώνται και άλλα μικρότερα σενάρια, που καθορίζονται από τα ζητούμενα των δύο πλευρών. Η ξεκάθαρη θέση, όπως παγίως διατυπώνει η ελληνική πλευρά, αφορά την «οριστική επανένωση» των παρανόμως διαρπαγμένων από τον Ελγιν τμημάτων με τα Γλυπτά του Παρθενώνα στο σύγχρονο Μουσείο της Ακρόπολης. Η Ελλάδα δηλαδή δεν υιοθετεί τον όρο «δάνειο» στη διεκδίκησή της, καθώς μέσω αυτού δηλώνεται η αναγνώριση κυριότητας του άλλου. Για παράδειγμα, η ιδιαιτερότητα της επιστροφής του θραύσματος «Fagan» από το Μουσείο Antonino Salinas στο Παλέρμο -του πρώτου αποσπάσματος της ζωφόρου που επέστρεψε από το εξωτερικό αρχικά για ένα διάστημα οκτώ ετών- έγκειται στη μακροχρόνια υπό τον όρο «κατάθεση – deposito» εκεί όπου ανήκει στον Παρθενώνα, καθώς και στην προοπτική το θραύσμα να παραμείνει σε μόνιμη βάση «sinedie» στο Μουσείο Ακρόπολης, σύμφωνα με την περιφερειακή κυβέρνηση της Σικελίας. Σε αντάλλαγμα, δύο πολύ σημαντικά αντικείμενα από τις συλλογές του Μουσείου της Ακρόπολης θα φτάσουν στο Παλέρμο, το καθένα για μια περίοδο τεσσάρων ετών.
«Καλή πρόθεση»
Στο ερώτημα αν αυτό το σενάριο «καλής πρόθεσης» της Πολιτείας μπορεί να εφαρμοστεί και στην υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα, ίσως η απάντηση να βρίσκεται στις απόψεις που έχουν ακουστεί τον τελευταίο καιρό, σχετικά με τον εμπλουτισμό των αιθουσών του Βρετανικού Μουσείου με δανεισμούς ελληνικών αρχαιοτήτων, που δεν έχουν ταξιδέψει ποτέ εκτός της χώρας ή ως μέρος μιας συλλογής που θα εκτίθεται εκ περιτροπής. Εξάλλου, το είχε δηλώσει και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης σε συνέντευξή του στον «Telegraph»: «Αν υπήρχε βούληση εκ μέρους της κυβέρνησης του Ηνωμένου Βασιλείου για αλλαγή στάσης, θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε μια διευθέτηση με το Βρετανικό Μουσείο για να δανείσουμε στο εξωτερικό πολιτιστικούς θησαυρούς οι οποίοι δεν έχουν βρεθεί ποτέ εκτός Ελλάδας».
Πρόσφατα, μάλιστα, ο σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης, Τάσος Χατζηβασιλείου, δήλωσε στον «Guardian» την πρόθεση της ελληνικής πλευράς για οριστική επίλυση του ζητήματος, αναφέροντας, μάλιστα, πως έχει τεθεί η άποψη «οι αίθουσες στο Βρετανικό Μουσείο δεν θα είναι ποτέ άδειες από ελληνικούς θησαυρούς». Για να υπάρξει λίστα ελληνικών θησαυρών, που θα επιθυμούσε η βρετανική πλευρά να δει εκ περιτροπής στο Βρετανικό Μουσείο, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως αρκετές αρχαιότητες έχουν χαρακτηριστεί από το ΥΠΠΟΑ αμετακίνητες, λόγω της τεράστιας αρχαιολογικής και καλλιτεχνικής τους αξίας. Σύμφωνα, ωστόσο, με τη διάταξη του νομοσχεδίου που υπερψηφίστηκε τον Δεκέμβριο του 2020, υπάρχει η δυνατότητα δανεισμού κινητών μνημείων από τα ελληνικά μουσεία μέχρι και 25 χρόνια, με ανανέωση παράτασης κάθε πενταετία, σύμφωνα με τις εισηγήσεις του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου.
Ο νόμος του 1963
Το σενάριο του επαναπατρισμού «σκοντάφτει» στο χρόνιο επιχείρημα της βρετανικής πλευράς που αφορά τον νόμο του 1963 και αναφέρει πως οι επίτροποι (Τrustees) του Βρετανικού Μουσείου δεν επιτρέπεται να παραχωρήσουν οτιδήποτε από τις συλλογές. Αν και μόνο αν το Ηνωμένο Βασίλειο αποφασίσει να συνεχίσει τον διάλογο, θα χρειαστεί νομοθετική ρύθμιση από το Κοινοβούλιο, μια αλλαγή της διάταξης, ώστε να ξεπεραστεί ο γραφειοκρατικός σκόπελος και να βρεθεί μια φόρμουλα συμφωνίας που να μας φέρει πιο κοντά στην επανένωση. Θυμίζουμε πως το Βρετανικό Μουσείο διαθέτει μέρος από τη συλλογή των «Χάλκινων του Μπενίν», για τα οποία, μάλιστα, έχει ξεκινήσει ο επαναπατρισμός τους από άλλα βρετανικά μουσεία.
Συγκεκριμένα, το Great North Museum στο Νιούκαστλ ανακοίνωσε την πρόθεσή του να βρει έναν τρόπο επιστροφής για ένα χάλκινο μουσικό όργανο στο Μουσείο του Μπενίν στη Νιγηρία, ενώ παρόμοιες αποφάσεις έχουν ήδη εκφράσει τα πανεπιστημιακά μουσεία του Κέμπριτζ και του Αμπερντίν τον περασμένο Οκτώβριο. Δεν είναι σενάριο, λοιπόν, επιστημονικής φαντασίας να πούμε πως η βρετανική πλευρά θα κληθεί να δει τις νομοθετικές αλλαγές που θα χρειαστεί να γίνουν, ώστε να συμφωνεί με την εποχή μας, όπου κλεμμένα και λεηλατημένα πολιτιστικά αγαθά επιστρέφονται στις χώρες προέλευσής τους.
«Γνωρίζουμε ότι μουσειολόγοι της Βρετανίας δεν συμφωνούν με τη στάση του Βρετανικού Μουσείου», δηλώνει η κ. Κόρκα, εκπρόσωπος για το ελληνικό ζήτημα της επιστροφής από τη δεκαετία του ’80, όπου η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη έθεσε το αίτημα, και επισημαίνει: «Είμαστε σε νέους καιρούς, όποιος μένει πίσω, χάνει. Η διευθέτηση του μείζονος πολιτιστικού ζητήματος των Γλυπτών είναι ένα βήμα προς ένα καλύτερο μέλλον της ανθρωπότητας».
Η συνέχεια
Οι αναταράξεις στην πολιτική σκηνή της Βρετανίας φέρουν τον Μπόρις Τζόνσον να βάλλεται από παντού, ενώ πυκνώνουν οι φωνές για παραίτηση τις επόμενες ημέρες. Αν επιβεβαιωθούν, δεν είναι λίγοι όσοι εκτιμούν πως η προσπάθεια των τελευταίων μηνών για την επιστροφή πέφτει στο κενό. Ωστόσο, όποια κι αν είναι η έκβαση, η κοινή γνώμη της Βρετανίας φαίνεται να δείχνει τον δρόμο υπέρ της δικαίωσης του αιτήματος για επανένωση των Γλυπτών του Παρθενώνα, μια πολυετή εθνική προσπάθεια σχεδόν από όλες τις κυβερνήσεις και τους υπουργούς Πολιτισμού της χώρας.
Με την επανένωση του θραύσματος «Fagan» από το Παλέρμο και με τις διεθνείς διαστάσεις που έχει πάρει η εθνική προσπάθεια, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει μια σειρά επαναπατρισμών από μουσεία της Ευρώπης, όπου βρίσκονται διάσπαρτα μέλη του διακόσμου του κορυφαίου μνημείου της κλασικής αρχαιότητας. Συγκεκριμένα, θραύσματα του Παρθενώνα εντοπίζονται στο Μουσείο του Λούβρου, στις συλλογές των Πανεπιστημίων του Στρασβούργου και της Χαϊδελβέργης, στις παπικές συλλογές της Ιταλίας, στο Εθνικό Μουσείο Κοπεγχάγης, στο Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης στη Βιέννη, αλλά και στο Μουσείο Μάρτιν φον Βάγκνερ, καθώς και στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου.
ΛΙΝΑ ΜΕΝΔΩΝΗ Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού: «Θετικό το κλίμα που έχει δημιουργηθεί διεθνώς»
«Από τον Ιούλιο του 2019, η κυβέρνηση εργάζεται συστηματικά και αθόρυβα για τον εθνικό στόχο της επιστροφής και της επανένωσης των αρχιτεκτονικών Γλυπτών του Παρθενώνα στην Αθήνα, στο Μουσείο της Ακρόπολης», δηλώνει στον «Ε.Τ.» της Κυριακής η υπ. Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνα Μενδώνη, και επισημαίνει: «Τα αποτελέσματα της στρατηγικής μας είναι ήδη απτά: Υποδεχθήκαμε το θραύσμα Fagan, από το Μουσείο Antonino Salinas του Παλέρμο. Πρόκειται για μια σημαντική επιστροφή, που γίνεται ακόμη σημαντικότερη μετά την εκπεφρασμένη πρόθεση της κυβέρνησης της Σικελίας να ζητήσει την τροποποίηση του Κώδικα Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ιταλικής Δημοκρατίας, ώστε το θραύσμα να παραμείνει εσαεί στην Ελλάδα».
Η κ. Μενδώνη αναφέρεται στο ζήτημα της επιστροφής και της επανένωσης των Γλυπτών, που έχει αποκτήσει διεθνώς νέα δυναμική. «Το πλαίσιο για την επιστροφή τους ετέθη από την πρόσφατη απόφαση της Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO για την Επιστροφή των Πολιτιστικών Αγαθών στις χώρες προέλευσής τους. Σύμφωνα με την απόφαση αυτή, το θέμα της επιστροφής των Γλυπτών είναι διακρατικό, αφορά τις δύο κυβερνήσεις και όχι διαμουσειακό, όπως εξακολουθεί να υποστηρίζει η Μεγάλη Βρετανία», σημειώνει η κ. Μενδώνη και επισημαίνει την πλέον πρόσφατη δημοσκόπηση, τον Νοέμβριο 2021, που κατέδειξε ότι «η βρετανική κοινή γνώμη υποστηρίζει την επιστροφή των Γλυπτών στην Ελλάδα, σε ποσοστό 60%». «Το θετικό κλίμα, που έχει δημιουργηθεί διεθνώς», υπογραμμίζει η υπουργός, «εντείνεται από τις πρωτοβουλίες που αναπτύσσει προσωπικά ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης», ενώ καταλήγει πως «το ευνοϊκό και για την υπόθεση των Γλυπτών κλίμα αξιοποιούμε και εντείνουμε τις προσπάθειές μας».
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΤΑΜΠΟΛΙΔΗΣ Γενικός διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης: «Δεν αποτελεί έκπληξη το άρθρο των “Times”»
Ο γενικός διευθυντής του Μουσείου Ακρόπολης, Νικόλας Σταμπολίδης, μίλησε στον «Ε.Τ.» της Κυριακής αναφερόμενος στον σημαντικότατο ρόλο που έπαιξε η απόφαση της UNESCO της 29/9/2021, σύμφωνα με την οποία το ζήτημα της επιστροφής και της επανένωσης των Γλυπτών «είναι θέμα διακυβερνητικό, δίκαιο, ορθό και ηθικό. Η απόφαση αυτή απετέλεσε και το έναυσμα για ό,τι ακολούθησε». Ο πολύπειρος γενικός διευθυντής αναφέρθηκε στην παρέμβαση του πρωθυπουργού τόσο στην 75η επέτειο της UNESCO όσο και σε εκείνη προς τον Βρετανό ομόλογό του χαρακτηρίζοντάς την «καίρια και ουσιαστική, ακριβώς γιατί έθεσε το όλο ζήτημα στη σωστή, διακυβερνητική του βάση». Σε αυτό το σημείο ο κ. Σταμπολίδης υπογραμμίζει: «Δεν πρόκειται για αρπαγή ή απομάκρυνση κάποιων ελεύθερων γλυπτών αλλά για τον βανδαλισμό αρχιτεκτονικών μελών του Παρθενώνα που φέρουν πάνω τους ανάγλυφες ή σχεδόν ολόγλυφες μορφές. Η αποκοπή των αριστουργηματικών αρχιτεκτονικών γλυπτών από το σώμα του ναού κατέστρεψε το ίδιο το μνημείο και το οδήγησε σε ερείπωση. Η ελληνική Πολιτεία, ανάμεσα στα άλλα, θεραπεύει δεκαετίες τώρα αυτές τις πληγές του λόρδου Ελγιν».
Οσον αφορά στο άρθρο των «Times» του Λονδίνου, για τον κ. Σταμπολίδη «δεν αποτελεί έκπληξη» και εξηγεί ότι «η ιστορική εφημερίδα, έχοντας τις κεραίες της ανοιχτές, διείδε αυτό που έρχεται και έσπευσε να λάβει θέση με το μέρος του ορθού, του δικαίου και της ηθικής, από το οποίο η ίδια η Βρετανία θα ωφεληθεί στην παγκόσμια κοινή γνώμη. Με το να επιτρέψει το Βρετανικό Κοινοβούλιο την επιστροφή των αρχιτεκτονικών γλυπτών, όπως το ίδιο το μνημείο απαιτεί, θα κλείσει ο κύκλος της αυθαιρεσίας των βάρβαρων πράξεων του Ελγιν. “Ο τρώσας και ιάσεται”, αυτός που πλήγωσε και έβλαψε τον Παρθενώνα αυτός θα πρέπει και να θεραπεύσει».
