Γράφει ο Ηλίας Διακουμάκος
Η εικόνα της ‘‘σκοτεινής ηπείρου’’, για την οποία μιλά στο ομώνυμο βιβλίο του ο ιστορικός Marc Mazower, μοιάζει οικεία. Το μέλλον της Ευρώπης δείχνει αβέβαιο καθώς βρίσκεται σε περίοδο μετάβασης, τόσο σε πολιτικό όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο. Παράλληλα με τις διεργασίες της δημοσιονομικής και πολιτικής ενοποίησης της ‘‘γερμανικής’’ Ευρώπης βρίσκεται σε εξέλιξη ,σε πολλά κράτη-μέλη της Ε.Ε., ένας σκληρός αγώνας για την ιδεολογική και την πολιτική ηγεμονία.
Μέσα στο τέλμα της φιλελεύθερης συναίνεσης, όπως είχε διαμορφωθεί τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, και το αδιέξοδο ενός άνευρου, διαχειριστικού Κέντρου που πλαισιωνόταν αποκλειστικά από τις δυνάμεις της σοσιαλδημοκρατίας και της συντηρητικής δεξιάς, αναπτύσσονται φυγόκεντρες δυνάμεις που φέρουν ,απαξιωτικά, τον τίτλο του λαϊκισμού.
Οι δυνάμεις του ‘‘λαϊκισμού’’ , όπως συλλήβδην αποκαλούνται τα ριζοσπαστικά ευρωσκεπτικιστικά κινήματα που υπερασπίζονται την σημασία του έθνους-κράτους απέναντι στην γκρίζα γραφειοκρατία των Βρυξελλών, διεκδικούν ζωτικό χώρο στη πολιτική σκηνή.
Η έννοια του ‘‘λαϊκισμού’’ αυτή κάθε αυτή, με την απαξιωτική και την υποτιμητική διάσταση που έχει, παραμένει εξαιρετικά ασαφής. Μπορεί να περιλαμβάνει καθ όλα θεσμικές εκφάνσεις της Αριστεράς (ΣΥΡΙΖΑ) μέχρι ξενοφοβικά κινήματα της άκρας δεξιάς.
Παρόλα αυτά, η ανάδειξη ενός ριζοσπαστικού εθνικολαικού λόγου σε μία Ευρώπη που ταλαιπωρείται από την οικονομική κρίση είναι λογικό να προκαλεί ερωτήματα και ανησυχίες. Το παρελθόν θα μπορούσε να επαναληφθεί; Θα μπορούσε, στο απώτερο μέλλον, να αναβιώσει ο εφιάλτης του φασισμού με την άνοδο στην εξουσία ,σε κάποια χώρα της Ευρώπης, ενός μαζικού, εθνικιστικού κινήματος;
Συντηρητικός είναι εκείνος που φοβάται
Σε περιόδους κρίσης, με μεγάλα ποσοστά ανεργίας και γενικευμένης αβεβαιότητας για το μέλλον, είναι λογικό να παρατηρείται μία συντηρητική στροφή των κοινωνιών. Η συντηρητικοποιηση με τα ανεξάντλητα αποθέματα ανορθολογισμού και ‘‘μαγικής σκέψης’’ που τη διέπουν, αποτελεί για τους ανθρώπους που νιώθουν φοβισμένοι εργαλείο εκλογίκευσης ενός κόσμου που δεν μπορούν να εξηγήσουν και αισθάνονται να τους απειλεί.
Το αν αυτή η συντηρητική και εσωστρεφής αναδίπλωση στον εαυτό καταλήγει, αναπόφευκτα, σε φοβικές συμπεριφορές απέναντι στην διαφορετικότητα και τον ‘‘Άλλο’’, με την δημιουργία ‘‘ιδανικών’’ εξιλαστήριων θυμάτων, αποτελεί μία μεγάλη συζήτηση.
Γεγονός, πάντως, παραμένει η δομική κρίση ενός αναξιόπιστου πολιτικού συστήματος που φέρει την ευθύνη για το σημερινό οικονομικό αδιέξοδο. Η κρίση νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος δίνει την δυνατότητα σε ριζοσπαστικά κινήματα της άκρας δεξιάς, που μέχρι τώρα βρίσκονταν στο περιθώριο των πολιτικών εξελίξεων, να εμφανίζονται με δυναμικούς όρους στο προσκήνιο. Κοινωνικά κομμάτια που σε παλιότερους καιρούς αποτελούσαν το σταθερό εκλογικό ακροατήριο της Αριστεράς, τώρα τείνουν ευήκοον ους στις ρητορικές φυλετικού μίσους μίας ανερχόμενης εθνικιστικής δεξιάς.
Φταις γιατί είσαι ορθολογικός
Η μεγάλη ύφεση των τελευταίων ετών καθώς και οι αποτυχημένες πολιτικές ‘‘οικονομικής μεταρρύθμισης’’ δεν αρκούν για να δώσουν μία ικανοποιητική εξήγηση στο ερώτημα γιατί τα ακροδεξιά κινήματα γίνονται δημοφιλή. Γιατί η Αριστερά αδυνατεί να συσπειρώσει τον κόσμο της εργασίας που αισθάνεται απελπισμένος από την οικονομική κρίση;
ΣΓιατί είναι ορθολογική. Αυτή είναι η απάντηση. Γιατί πιστεύει ότι όλα είναι οικονομία. Η οικονομίστικη αντίληψη της ιστορίας μπορεί να την καθιστά αποτελεσματική στην ανάλυση των αιτιών μίας οικονομικής κρίσης, αλλά ποτέ δεν την βοήθησε στην ανάδειξη των αναγκαίων λύσεων.
Τουλάχιστον η ιστορική Αριστερά, και αυτή είναι η διαφορά με το σήμερα, είχε τον δικό της Μύθο, έναν Μύθο ικανό να συνεγείρει και να κινητοποιήσει τις μάζες. Η αταξική κοινωνία των ελεύθερων συνεταιριζόμενων παραγωγών, η κομμουνιστική ουτοπία του 20ου αιώνα, μπορούσε να οδηγήσει σε ηρωικές πράξεις αυταπάρνησης αλλά και σε απίστευτους εξευτελισμούς της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Από το να θυσιάσεις τον εαυτό σου μέχρι να θυσιάσεις μερικά εκατομμύρια ανθρώπων στο βωμό του εξιδανικευμένου μέλλοντος η απόσταση δεν είναι μεγάλη. Αυτή όμως είναι δισυπόστατη φύση των Μύθων. Μπορούν να απελευθερώσουν, μπορούν και να ποδηγετήσουν.
Όπως και να χει, η ιστορική Αριστερά με όλα τα λάθη και τις εμμονές της αποτελούσε μία ορατή απειλή για τον καπιταλισμό. Γιατί όμως; Γιατί μπορούσε να απευθύνεται στο θυμικό των μαζών και τον εγγενή ανορθολογισμό τους. Είχε στη διάθεση της μία μεγάλη απελευθερωτική αφήγηση που μπορούσε να γοητεύσει και να κινητοποιήσει τα πιο αποστερημένα, τουλάχιστον, πλήθη. Γι αυτό και ‘‘έπρεπε’’ να κατασταλεί (όπως συνέβη στον Μεσοπόλεμο και όχι μόνο…).
Όταν η μεγάλη απελευθερωτική αφήγηση εξέπνευσε κάτω από το συντριπτικό βάρος των λαθών και των ‘‘υπερβάσεων’’, όταν ο Μύθος έπαψε να υπάρχει, τότε η Αριστερά ολοκλήρωσε τον ιστορικό της κύκλο. Το μόνο που απέμενε πια ήταν μία ‘‘στεγνή’’, διαχειριστική λογική του υπάρχοντος. Μία Αριστερά συμβιβασμένη που δεν μπορούσε να συγκινήσει πλέον.
Ο φασισμός και το παράλογο
Εκείνο το στοιχείο που κάνει τον φασισμό τόσο γοητευτικό είναι ο δομικός ανορθολογισμός του και η ικανότητα του να απευθύνεται στο συναίσθημα. Το γεγονός ότι μπορεί να χρησιμοποιεί το μαγικό στοιχείο, εισάγοντας το μέσα σε έναν ριζικά απομαγευμένο και ορθολογικό κόσμο, του δίνει την δυνατότητα να απαντά με απλοϊκό τρόπο σε σύνθετα προβλήματα.
Όταν μαθαίνεις ότι για την σημερινή οικονομική κρίση ευθύνονται οι εξιουδαϊσμένοι Χαζάροι του 8ου αιώνα και ότι το διεθνές τραπεζικό κεφάλαιο βρίσκεται στα χέρια των ‘‘εβραιοσιωνιστών’’, τότε τα πράγματα γίνονται πολύ απλά.
Παρόλη την απλοϊκότητα του ο φασισμός δεν υστερεί. Σε αντίθεση με την εκσυγχρονιστική Αριστερά που αναπαράγει μηχανικά τον κατεστημένο λόγο της παγκοσμιοποίησης, έχοντας υιοθετήσει την ατζέντα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του πολυπολιτισμού, οι φασίστες απευθύνονται στην αρχέγονη ανάγκη του ανθρώπου να ανήκει, για αυτό και καταφέρνουν να έχουν τόσο μαζικό ακροατήριο. Οι δυνάμεις της ακροδεξιάς ξέρουν πως να απευθυνθούν σε έναν κόσμο που αισθάνεται προδομένος από την κυρίαρχη τάξη.
Είναι επίσης γεγονός, και αυτό είναι κάτι που πρέπει να επισημανθεί, ότι η ριζοσπαστική δεξιά έχει θέσει ορισμένα ερωτήματα. Το ζήτημα της μετανάστευσης, οι σχέσεις έθνους-κράτους/εθνικής ταυτότητας και παγκοσμιοποίησης, η σύγκρουση των πολιτισμών, η βιωσιμότητα των πολυπολιτισμικών κοινωνιών αποτελούν θέματα προς συζήτηση. Δεν αποτελούν τμήματα μίας ‘‘ακροδεξιάς ατζέντας’’ όπως θέλει να νομίζει η Αριστερά.
Αν η Αριστερά δεν τελειώσει οριστικά με την αδιέξοδη ρητορική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει πειστική από τα λαϊκά στρώματα που αδυνατούν να ενταχθούν στον σύγχρονο, παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Ούτως ή άλλως η ίδια η ιδεολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων δεν είναι κάτι άλλο πέρα από ένα εργαλείο εξωτερικής πολιτικής στα χέρια της Αυτοκρατορίας.
Ένας ειρηνικός τρόπος άλωσης των κοινωνιών που δεν είναι αρκετά ανοικτές στις δυνάμεις της αγοράς και ένα χρήσιμο ιδεολογικό άλλοθι για στρατιωτικές επεμβάσεις όταν τα πράγματα ‘‘ξεφεύγουν’’…
Η ακαταμάχητη γοητεία των μύθων
Την στιγμή που οι δυνάμεις της αγοράς έχουν επιβάλλει με συντριπτικό τρόπο την καταθλιπτική τους ηγεμονία, η απάντηση δεν είναι περισσότερη οικονομία. Υπάρχει και ο Μύθος, το ανορθολογικό στοιχείο της ζωής που μπορεί να οδηγήσει στις υπερβάσεις. Ο Μύθος μας δίνει μία θέση στον κόσμο και μία αποστολή. Μας αναγκάζει να διακινδυνεύσουμε για υποθέσεις που ξεπερνούν τον στενό ορίζοντα των προσωπικών μας συμφερόντων. Μας βάζει στην ιστορία.
Ο φιλελευθερισμός δεν προσφέρεται για τέτοιου είδους υπερβάσεις. Είναι καλός στο να τακτοποιεί τα δημοσιονομικά ελλείμματα και να μετατρέπει τις κοινωνίες των ανθρώπων σε απέραντα σούπερ-μάρκετ. Είναι καλός στο να ισοπεδώνει χώρες ολόκληρες για να τις μετατρέψει αργότερα σε τόπους επενδύσεων, αλλά δεν μπορεί να δημιουργήσει Μύθο. Ο κόσμος του φιλελευθερισμού είναι ο κόσμος των αγορών, των σπρεντς και της τοκογλυφίας. Είναι ο κόσμος του εκσυγχρονισμού και της ανάπτυξης, ο δυστοπικός κόσμος του Brave New World.
Σε αντίθεση με σήμερα, η ιστορική Αριστερά μπορούσε να συγκινήσει. Γιατί όμως; Γιατί είχε όραμα. Γιατί έδινε στους αδικημένους αυτού του κόσμου την χαρμόσυνη επαγγελία μίας νέας, ανακαινισμένης οικουμένης. Ο μεσσιανισμός της ήταν αυτός που γοήτευε, όχι οι στριφνές οικονομικές αναλύσεις. Το ανορθολογικό της στοιχείο ήταν εκείνο που έπειθε απλούς ανθρώπους του μόχθου να βελτιώσουν τον εαυτό τους και να παλέψουν για την ζωή τους. Η Αριστερά όταν έχασε τον Μύθο της, έχασε και ένα κομμάτι από την ταυτότητα της. Το μόνο που απέμεινε ήταν ένας αδιέξοδος οικονομισμός.
Η Αριστερά αν δεν βρει μία νέα αφήγηση για να μπορέσει να κινητοποιήσει τον κόσμο που αισθάνεται αποκλεισμένος και μείνει εγκλωβισμένη σε μία αδιέξοδη διαχειριστική λογική, τότε οι δυνάμεις του λαϊκού εθνικισμού θα την υπερκεράσουν. Έχει ξανασυμβεί ιστορικά και οι συνέπειες ήταν ολέθριες…
