«Με τους ανθρώπους που σκοτώθηκαν είχαμε γνωριστεί, πηγαίναμε μαζί, στα ίδια μέρη. Αλλά ασφάλεια στον πόλεμο δεν υπάρχει. Ήταν άτυχοι και σταθήκαμε εμείς τυχεροί, τίποτε άλλο». Στη φράση αυτή ενός πολεμικού ανταποκριτή στο Κίεβο, που αναφέρεται στους συναδέλφους του που έχασαν τη ζωή τους καλύπτοντας τον πόλεμο στην Ουκρανία, συμπυκνώνεται ο κυνισμός, ως αναγκαίο στοιχείο επιβίωσης μέσα σε μία συνθήκη ακραίας έντασης συναισθημάτων και άμεσων κινδύνων ζωής.
Η έγκυρη, αξιόπιστη ενημέρωση των Ελλήνων πολιτών υπήρξε ο προφανής στόχος και αποστολή των δημοσιογράφων, οι οποίοι με ισχυρό κίνητρο την αγάπη για το επάγγελμά τους, δεν είχαν δεύτερη σκέψη, αναγνωρίζοντας την ευκαιρία να γίνουν αυτόπτες μάρτυρες στον τόπο όπου γράφεται μια ιστορία, η οποία ήδη έχει αλλάξει τον κόσμο όπως τον γνώριζε η ανθρωπότητα μέχρι πρότινος.
Επιστρέφοντας από τις ουκρανικές πόλεις, οι οποίες βρίσκονται ακόμη και σήμερα στο επίκεντρο των μαχών, η προσωπική τους ματιά, χωρίς τον παραμορφωτικό φακό του τηλεοπτικού χρόνου και των κανόνων που διέπουν μια ζωντανή σύνδεση, έχει αξία, όχι μόνο για να πληροφορηθεί κάποιος τους κινδύνους που αντιμετώπισαν, αλλά κυρίως για να αντιληφθεί τους κανόνες της καθημερινής ζωής, σε μία χώρα όπου οι πολίτες της κοιμήθηκαν εν ειρήνη και ξύπνησαν εν πολέμω. Έναν «υβριδικό» πόλεμο, όπου το Telegram και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης «συναγωνίζονται» την ισχύ των βομβών.
Οι δημοσιογράφοι Νικόλας Βαφειάδης (ΑΝΤ1), Νίκος Πέλπας (ΑΠΕ-ΜΠΕ, ΕΡΤ), Χρήστος Νικολαΐδης (OPEN), Έλλη Κασόλη (ΣΚΑΙ), Λευκή Γεωργάκη (STAR), Κώστας Καντούρης (ΕΡΤ) και ο εικονολήπτης Άγγελος Μισιρλής ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση που τους απηύθυνε το Αθηναϊκό- Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων και μοιράστηκαν τις ιστορίες τους στην εκδήλωση- συζήτηση «Οι δημοσιογράφοι στον πόλεμο», που συντόνισε ο δημοσιογράφος και επικεφαλής της Περιφερειακής Διεύθυνσης Μακεδονίας – Θράκης του ΑΠΕ-ΜΠΕ Σταύρος Τζίμας.
Δίχως να διυλίσουν τις σκέψεις τους, οι δημοσιογράφοι μίλησαν για τις στιγμές και τις εικόνες που τους στιγμάτισαν, τα συναισθήματα που τους κατέκλυσαν κι εκείνα που τους ακολούθησαν επιστρέφοντας στην Ελλάδα. Ανατρέχοντας σε προηγούμενες αποστολές σε εμπόλεμες ζώνες αναγνώρισαν τις τεράστιες αλλαγές που έχουν επιφέρει στη δημοσιογραφική κάλυψή του πολέμου τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Στον πόλεμο στην Ουκρανία, όπως εξήγησαν, η πληροφορία είναι παντού και διαθέσιμη σε όλους, η εικόνα μεταδίδεται ζωντανά ανά πάσα στιγμή, ένα τριμελές τηλεοπτικό συνεργείο μικρής χώρας, μπορεί να έχει την είδηση πριν και από το μεγάλο διεθνές δίκτυο των πολυμελών αποστολών. Αυτή είναι η θετική πλευρά της ιστορίας. Γιατί στη σκοτεινή της πλευρά, όπως την περιέγραψαν, και στον τεράστιο όγκο των πληροφοριών που διαχέονται από τις αντιμαχόμενες πλευρές, τα fake news και η προπαγάνδα είναι «πυρά», που στοχεύουν στην έκβαση μαχών μέσα από τις εντυπώσεις, οι οποίες θα κριθούν στο τηλεοπτικό πεδίο.
Στο σύνθετο αυτό τοπίο καθένας τους μπορεί να διαχειρίστηκε με διαφορετικό τρόπο τα έντονα συναισθήματα, όλοι όμως συμφώνησαν πως η συνέργεια, η αλληλοϋποστήριξη, το προσωπικό ενδιαφέρον του ενός για τον άλλο, δε βοήθησαν απλώς στην επίτευξη του στόχου της έγκαιρης, αξιόπιστης ενημέρωσης από το πεδίο των μαχών στην Ελλάδα, αλλά ήταν τα στοιχεία που τους κράτησαν ασφαλείς.
Τα μηνύματα που έχουν μείνει στο ιστορικό της ομάδας «Λιοντάρια του Κιέβου», που δημιούργησε στο WhatsApp ο Χρήστος Νικολαΐδης, για να είναι σε διαρκή επαφή όλα τα μέλη των ελληνικών αποστολών στο Κίεβο, όπως και τα αντίστοιχα μηνύματα στην ομάδα στο Messenger των αποστολών στην Οδησσό, αποτελούν μια διαρκής υπενθύμιση, πως είναι μεγάλη υπόθεση σε στιγμές όπως αυτές που βίωσαν, να μην αισθάνεται κανείς μόνος.
Παρέμβαση στη συζήτηση έκανε ο αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο θεσσαλονίκης Νίκος Παναγιώτου, ο οποίος -μεταξύ άλλων- αναφέρθηκε στον ρόλο των fake news και την αντιμετώπισή τους μέσα σε ένα πολεμικό περιβάλλον, ενώ ιδιαίτερη αναφορά έκανε στην παρουσία πολλών δημοσιογράφων από τη Θεσσαλονίκη στα πολεμικά μέτωπα στην Ουκρανία και δη πολλών γυναικών.
«Αλεξίσφαιρα γιλέκα και κράνη στη μαύρη αγορά»
Για πρακτικά ζητήματα που αντιμετώπισε μίλησε η Λευκή Γεωργάκη, αναφερόμενη στις δυσκολίες της επικοινωνίας, ειδικά τις πρώτες ημέρες όπου «από τις 30 τηλεφωνικές κλήσεις έπιανε η μία», καθώς και για το πόσο δυσεύρετα ήταν τα αλεξίσφαιρα γιλέκα και κράνη, τα οποία χρειάστηκε να αναζητήσουν ακόμη και στη μαύρη αγορά. Σε σχέση με την προπαγάνδα γύρω από γεγονότα που κάλυψε εξήγησε ότι «στο Κίεβο βρίσκονταν πάνω από 3000 διαπιστευμένοι δημοσιογράφοι, είχαμε όλοι την ίδια εικόνα, την ίδια πληροφόρηση» και «υπήρχε μεγάλη πρόθεση προπαγάνδας, αλλά ήμασταν πάρα πολλοί για να τα καταφέρουν».
Μια σύντομη αναδρομή στους πολεμικές συρράξεις που έχει καλύψει έκανε ο Νικόλας Βαφειάδης παρατηρώντας ότι «είναι ο πρώτος πόλεμος που τα social media παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο, ενώ το telegram είναι σημαντικό μέσο διάχυσης της πληροφορίας», σημειώνοντας και ότι «δεν είχαμε πάντα μεταφραστές, ήταν πολύ διαφορετικές οι συνθήκες, εκσυγχρονίζονται και οι αποστολές […] και η συνεργασία μέσω των κοινωνικών δικτύων αποτελεί πολύτιμο στοιχείο και εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει και να δώσει ασφάλεια».
Στη δυσκολία διαχείρισης των συναισθημάτων που γεννούν σκληρές εικόνες σε έναν πόλεμο εστίασε ο Νίκος Πέλπας, σημειώνοντας πως ο δημοσιογράφος δεν είναι αμέτοχος συναισθηματικά, ότι διαπιστώνει πως η ζωή αξίζει λιγότερο από έναν κύβο ζάχαρης, αλλά πρέπει να μπορεί να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του. «Πώς να κάνεις το πρώτο σου ρεπορτάζ όταν πρέπει να καλύψεις τη σφαγή 46 αμάχων, ανάμεσά τους θύμα 12 χρονών που έχουν αφαιρέσει τα μάτια του, και τη μητέρα καρφωμένη με πρόκα, αφότου είχαν σκοτώσει μπροστά της τα δυο της παιδιά», διερωτήθηκε, ενθυμούμενος εικόνες από τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία και ζητώντας «να είμαστε επιεικείς για λάθη που μπορεί να γίνονται».
Για τις σκληρές μάχες στο Μικολάεφ, την πόλη που έχει αποτελέσει το βασικό οχύρωμα του ρωσικού στρατού για την προώθηση του προς την Οδησσό, μίλησε ο Κώστας Καντούρης, χαρακτηρίζοντας «συγκλονιστική» την εμπειρία που βίωσε. Αναφέρθηκε στον μεγάλο αριθμό δημοσιογράφων, που σκοτώθηκαν στην Ουκρανία σημειώνοντας πως «ένα κλάσμα του δευτερολέπτου είναι αρκετό για να συμβεί». Σε ό,τι αφορά τον πόλεμο στην Ουκρανία και αντίστοιχες συρράξεις που έχει καλύψει δημοσιογραφικά παρατήρησε πως «αυτός ο πόλεμος είναι πολύ διαφορετικός από τον πρώτο τηλεοπτικό […] αντιλαμβάνεσαι ότι δεν υπάρχει κανένας πολιτισμός, ακόμη και στην ενημέρωση, όταν και οι δύο πλευρές μεταδίδουν μέσω του telegram φωτογραφίες με νεκρούς ξεκοιλιασμένους».
«Η ζωή σου μπορεί να αλλάξει σε δύο λεπτά»
«Ο πόλεμος για μένα είναι μια ακραία υπενθύμιση ότι η ζωή σου μπορεί να αλλάξει σε λίγα λεπτά», είπε η Έλλη Κασόλη, και μίλησε για την προσαρμογή της στην Οδησσό τον έναν μήνα που έμεινε εκεί (κι έναν στο Κίεβο). «Ναι μεν έπρεπε να προστατευτούμε, αλλά όταν ηχούν οι σειρήνες πρέπει να είναι κάποιος εκεί να το καταγράψει, όταν πέφτουν βόμβες κάποιος πρέπει να είναι εκεί να το μεταδώσει. Τις πρώτες μέρες προστατεύαμε τον εαυτό μας περισσότερο. Τις επόμενες αποκτήσαμε περισσότερη εξοικείωση ξέραμε και πού να κρυφτούμε […] Περνώντας ο καιρός χτίζεις ατζέντα με ανθρώπους να σε πληροφορήσουν, να σε βοηθήσουν, να σε σώσουν, να σου δείξουν καταφύγιο, αν χτυπήσεις πού να βρεις πρώτες βοήθειες. Πάνω από όλα όμως η βοήθεια που είχαμε ήταν μεταξύ μας. Και σε αυτόν τον πόλεμο ήμασταν πολλοί δημοσιογράφοι από τη Θεσσαλονίκη», εξήγησε.
Στις διαφορές σε ό,τι αφορά την οργάνωση ελληνικών και ξένων τηλεοπτικών συνεργείων και ιδιαίτερα των πιο μεγάλων διεθνών αναφέρθηκε ο Χρήστος Νικολαϊδης, σημειώνοντας πως το BBC είχε συνεργεία των 9 ατόμων, τα οποία διέθεταν μέχρι και τεχνικό σύμβουλο άμυνας, ενώ στα ελληνικά «είχαμε τον δημοσιογράφο, τον οπερατέρ, στην καλύτερη περίπτωση και έναν fixer, που σημαίνει ότι θα κάνουμε τα πάντα, τον παραγωγό, τον μεταφραστή, τον οδηγό». Χαρακτήρισε δε «αυτολογοκρισία» το να σκέφτεται ο δημοσιογράφος «ποια είδηση θέλει και μπορεί να ακούσει το αυτί του τηλεθεατή». «Πάνω από 15 άνθρωποι με ρώτησαν: επειδή σε βλέπαμε, αυτά που μας έδειχνες είναι αλήθεια; Για ποιον δουλεύω, για ποιον κινδυνεύω, Για αυτόν που έχει ήδη άποψη;», διερωτήθηκε.
«Θα μιλήσω για όλους τους τεχνικούς, εικονολήπτες, ηχολήπτες», είπε ο Άγγελος Μισιρλής και αναφέρθηκε ονομαστικά σε συναδέλφους του, καθώς όπως πρόσθεσε «καλώς ή κακώς χωρίς αυτούς δεν μπορεί να υπάρξει ρεπορτάζ». «Κάνουν αυτό που κάνουν όχι για να ψηλώσουν, ούτε για να βγάλουν λεφτά, ούτε για να γίνουν ήρωες. Το κάνουν γιατί το αγαπάνε. Χρειάζεται υπομονή, αντίληψη, να μπορεί να γίνει και να λειτουργήσει μία ομάδα. Πρέπει ο εικονολήπτης να εμπιστευτεί τον δημοσιογράφο», εξήγησε.
Παρέμβαση με θέμα «τα ψέματα στον πόλεμο» έκανε ο καθηγητής του Τμήματος Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ του ΑΠΘ Νίκος Παναγιώτου, παρατηρώντας πως τα ελληνικά ΜΜΕ πρωτοστάτησαν στον πόλεμο της Ουκρανίας, τόσο στον αριθμό των αποστολών όσο και στον αριθμό των γυναικών που συμμετείχαν σε αυτές. «Πρωτοπορήσαμε. Δυστυχώς δεν ακούστηκε. Ακούσαμε πολλά περισσότερα για ανταποκριτή στη Μόσχα […] αφήσαμε πάλι την παραπληροφόρηση, παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των ανταποκριτών να δώσουν βήμα και στις δυο πλευρές», ανέφερε, επισημαίνοντας την ανάγκη «να αποκαταστήσουμε την εμπιστοσύνη στα ΜΜΕ, αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε παραπληροφόρηση».
«Η επιστροφή»
Επιστρέφοντας από την Ουκρανία κάθε δημοσιογράφος έφερε το δικό του φορτίο. «Δυσκολεύτηκα να ξεπεράσω τη μυρωδιά του θανάτου, των νεκρών ανθρώπων», ανέφερε η Λευκή Γεωργάκη, ενώ ο Κώστας Καντούρης συνειδητά εξέφρασε την άποψη ότι «δεν πρέπει να σβήσουμε τίποτε». Η Έλλη Κασόλη συμφώνησε πως δε θα ήθελε να σβήσει κάτι από τη μνήμη της, διαπίστωσε όμως πως έφερε συνήθειες του πολέμου στην καθημερινότητά της. «Ακούμε ήχο και προσπαθούμε να δούμε από πού ήλθε. Θυμάμαι την πρώτη εβδομάδα περπατούσα και αν έπρεπε να πατήσω σε γρασίδι το απέφευγα και αυτό γιατί είχα μάθει ότι εκεί έχει νάρκες και δεν πρέπει να πατάω».
«Αυτό που σίγουρα δε θέλω να ξεχάσω είναι το βλέμμα των παιδιών στις εθελοντικές οργανώσεις. Με την κήρυξη του πολέμου αναπτύχθηκε ένα τρομερό δίκτυο εθελοντικών ανθρωπιστικών οργανώσεων, κοριτσιών και αγοριών που δεν μπορούσαν να πιάσουν όπλο, καθώς ήταν κάτω των 18 ετών. Τους επισκέφθηκα πολλές φορές και είδα τη φλόγα της νεολαίας, μια συγκινητική δυναμική των παιδιών που έκαναν κάτι για την πατρίδα τους και δεν υπολόγιζαν ούτε τον προσωπικό τους κόπο, ούτε το προσωπικό τους βάσανο, ούτε την κούραση, ούτε τα λεφτά», ανέφερε ο Χρήστος Νικολαΐδης.
«Πρωτοβουλίες ενίσχυσης της προστασίας των δημοσιογράφων που καλύπτουν τον πόλεμο»
Την εκδήλωση άνοιξε με χαιρετισμό ο υφυπουργός Εσωτερικών (ΥΜΑΘ) Σταύρος Καλαφάτης μιλώντας για τον πόλεμο «της επικοινωνίας, της ενημέρωσης και της προπαγάνδας». «Μέσα σε λίγες μέρες από την έναρξη και τρεις μήνες μετά, αυτός ο πόλεμος της ενημέρωσης και της προπαγάνδας εξακολουθεί να βρίσκεται εκτός ορίων, φραγμών, διακηρύξεων συνθηκών και χαρτών. Χρησιμοποιεί όλα τα σύγχρονα μέσα, τα social media, την εικόνα, τη φωτογραφία, εμφανίζει τα fake news ως αλήθεια και την αλήθεια την κάνει ψέμα, σε ένα ασύλληπτο κουβάρι εντυπώσεων που σκοτώνει περισσότερο από κάθε προηγούμενο πόλεμο την πραγματικότητα», παρατήρησε.
Στις πρωτοβουλίες που προωθεί η ελληνική κυβέρνηση για τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν όσοι καλύπτουν ειδησεογραφικά τον πόλεμο αναφέρθηκε ο Γενικός Γραμματέας Επικοινωνίας και Ενημέρωσης Δημήτρης Γαλαμάτης, σημειώνοντας μεταξύ άλλων ότι στο Άτυπο Συμβούλιο Πολιτισμού και Οπτικοακουστικών Μέσων «προτείναμε τη λήψη πολύ συγκεκριμένων πρωτοβουλιών», ενώ στα τέλη Μαρτίου «ζητήσαμε από την Αντιπρόεδρο και Επίτροπο για τις Αξίες και τη Διαφάνεια, κυρία Jurova, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να διερευνήσει τους πιο άμεσους δυνατούς τρόπους για τη στήριξη των δημοσιογράφων που δραστηριοποιούνται στην Ουκρανία για την κάλυψη του πολέμου». Προανήγγειλε δε ότι τις επόμενες μέρες θα υπάρξουν ανακοινώσεις για δράσεις, μέσα από τις οποίες «έμπρακτα στηρίζεται το δημοσιογραφικό λειτούργημα και ενισχύεται η προστασία των δημοσιογράφων».
Δράση στο ευρωκοινοβούλιο ανέλαβε, εξάλλου, η ευρωβουλευτής Μαρία Σπυράκη, η οποία έθεσε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή ερώτημα σχετικά με τη θεσμοθέτηση στην ευρωπαϊκή νομοθεσία δημοσιογραφικού σήματος για κάλυψη πολεμικών συρράξεων.
Το ζήτημα των μέτρων προστασίας των δημοσιογράφων, που εργάζονται είτε στα πολεμικά μέτωπα ή σε συνθήκες έκτακτων καταστάσεων όπως σεισμοί, πλημμύρες κλπ βαίνει προς οριστική επίλυση στην υπό συζήτηση υπογραφή συλλογικής σύμβασης εργασίας στα δημόσια ΜΜΕ, γνωστοποίησε στον χαιρετισμό του ο πρόεδρος της ΕΣΗΕΜ-Θ Νίκος Καρράς.
Στη γενιά των πολεμικών ανταποκριτών, που δημιουργήθηκε στο ξεκίνημα της ιδιωτικής τηλεόρασης και με τον πόλεμο του Κόλπου, αναφέρθηκε ο πρόεδρος και γενικός διευθυντής του ΑΠΕ-ΜΠΕ Αιμίλιος Περδικάρης, σημειώνοντας πόσο θετικό είναι για τη δημοσιογραφία να ακολουθούν σήμερα νέοι συνάδελφοι. «Η ενημέρωση δεν είναι μονόπλευρη, τελικός κριτής ο ίδιος ο πολίτης», υπογράμμισε χαρακτηριστικά ο κ. Περδικάρης.
