Η κοινοτική αυτονομία είναι μήτρα, όχι της διεκδικητική αλλά της έμπρακτης βιωματικής ελευθερίας…
Γράφει ο Βασίλης Νιτσιάκος
Στον καιρό της κρίσης, όπως ήταν αναμενόμενο, διαμορφώθηκε ένα πλαίσιο συζήτησης τόσο για τα αίτια Όσο και για τις διεξόδους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο προέκυψε και ένας προβληματισμός γύρω από θεσμούς και παραδόσεις που συνδέονται με την ιδιοπροσωπία μας, με την ίδια την εθνική μας ταυτότητα. Παραπέμπουν, επίσης, σε προ-νεοτερικούς κώδικες αξιών, σε συστήματα κοινωνικής συγκρότησης και πολιτισμικής έκφρασης που θα μπορούσαν, ενδεχομένως, να μας οδηγήσουν σε άλλους δρόμους από αυτούς που έβγαλαν στην πολύπλευρη χρεωκοπία.
Ένας από αυτούς τους θεσμούς του παρελθόντος, που συνδέεται και με ζητήματα αξιών, είναι η κοινότητα, η οποία άνθισε κατά την διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας και παρήκμασε σταδιακά μετά την απελευθέρωση.
Τι ήταν, όμως, αυτή η κοινότητα; Πού σταματά η πραγματικότητα και πού αρχίζει ο μύθος; Το στερεότυπο αφήγημα στην εθνική μας ιστοριογραφία αποδίδει ούτε ούτε πολύ την επιβίωση του ελληνισμού σε αυτόν τον θεσμό. «Κοθβωτός του ελληνισμού» έχει βαπτιστεί, άλλωστε. Με λίγα λόγια, σε συνθήκες σκληρής σκλαβιάς, οι υπόδουλοι Έλληνες, οργανωμένοι σε αυτοδιοικούμενες και σχετικά αυτόνομες κοινότητες, κατάφεραν να διατηρήσουν την εθνική τους ταυτότητα, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει.
Γεννιέται, ωστόσο, ένα ερώτημα: εφόσον η σκλαβιά ήταν τόσο σκληρή, πώς επετράπη η οργάνωση και λειτουργία αυτοδιοικούμενων κοινοτήτων; Αποτελούσε αυτό μιαν αντίφαση του οθωμανικού συστήματος; Η απάντηση έχει δοθεί: το αντίθετο, ήταν μέρος της κατακτητικής λογικής του. Τα έχει πει αυτά ο Απ. Βακαλόπουλος και δεν είναι του παρόντος,
Το άλλο σημαντικό ερώτημα είναι: οφείλει η κοινότητα την εμφάνισή της σε αυτό το σύστημα ή άλλες είναι οι γενεσιουργές αιτίες; Η απάντηση είναι ότι το σύστημα αυτό τις ενίσχυσε στο μέτρο που υφίσταντο και ευνόησε την ανάπτυξή τους, Σε καμία περίπτωση δεν τις δημιούργησε.
Για να θυμηθούμε τον πιο σημαντικό Έλληνα μελετητή του φαινομένου της κοινότητας τον Κ. Καραβίδα, «τι σχέση έχει πράγματι η αιώνια δημητριακή κοινότης ως μονάς παραγωγής με την δι’ αυτής είσπραξι των αμέσων φόρων που τυχαίως γίνεται επί Τουρκίας;» «Η κοινότης προϋπήρχε του Κράτους, το οποίον ίσια-ίσια δημιουργήθηκε απ’ αυτήν καθώς και θρησκεία και το έθνος και η γλώσσα που διαμορφώθηκαν από την εξέλιξη και τον πολλαπλασιασμό του αρχικού κυττάρου το οποίον όμως κύτταρο για Νάνα υγιές ποτέ δεν πρέπει να άχνη από τα μάτια του τον οργανικό λόγο της υπάρξεώς του, τις αναγκαίες ιδρυτικές του λειτουργίες που είναι επιβεβλημένες από την αρμονική σύνθεση ως μονάδος παραγωγικής (όχι ως πτωχοκομείου λ.χ., ούτε ως διεκπεραιωτού κρατικών υποθέσεων)…
Είναι η κοινότητα, μας λέει ο Καραβίδας, «βίωμα και όρος υπάρξεως» των ιδίων των παραγωγικά εργαζομένων. Γι’ αυτό διαμορφώνεται μόνον από τα κάτω από την ζωή, από καταστάσεις που γεννιούνται αυθόρμητα και αυτόνομα…
Η κοινοτική αυτονομία είναι μήτρα, όχι της διεκδικητική αλλά της έμπρακτης βιωματικής ελευθερίας…
Ανθρωπολογικά μιλώντας, θα λέγαμε ότι η κοινότητα, όπως την γνωρίσαμε ιστορικά, παρουσιάζει ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά: είναι μικρής κλίμακας, βασίζεται στον πρωτογενή τομέα παραγωγής με συμπληρωματικές δραστηριότητες χαρακτηρίζεται από στενές διαπροσωπικές σχέσεις που απορρέουν από την συγγένεια και την καθημερινή συνάφεια και εμφανίζει μια διακριτή από τα έξω και ισχυρή εσωτερικά συλλογική συνείδηση. Ένα τέτοιο κύτταρο παραγωγικής και κοινωνικής συγκρότησης συνιστά και ένα πολιτισμικό γεγονός συστατικό της πολιτισμικής ταυτότητας του συνόλου αλλά και του κάθε μέλους το οποίο γίνεται πρόσωπο μέσα από την ταύτιση με την κοινότητα.
Αυτό το μοντέλο κοινωνικής συγκρότησης και πολιτισμικής έκφρασης βρίσκεται στον αντίποδα της νεοτερικής και μετα-νεοτερικής κοινωνίας, που είναι μεγάλης κλίμακας και χαρακτηρίζεται από απρόσωπες σχέσεις και ατομικισμό. Σε μια τέτοια κοινωνία και σε ένα πλαίσιο παγκοσμιοποίησης μπορεί να υπάρξουν και να λειτουργήσουν κοινότητες;
Η απάντηση είναι δύσκολη αν όχι αρνητική. Μπορεί, ωστόσο, το μοντέλο να αποτελέσει πυξίδα αξιών, της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης,αν μη τι άλλο
Ο Βασίλης Νιτσιάκος είναι Καθηγητής της Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
Πηγή: In.gr
