Γράφει η Αθηνά Ταρλά*
Διαβάζοντας διάφορα σχόλια αναγνωστών σε πολιτικά άρθρα, εκπλήσσομαι με τη βεβαιότητα με την οποία υποστηρίζουν μερικοί πολιτικές προτάσεις. Δεν μου το βγάζετε από το μυαλό, πως αυτό το παλιό «κάνε με πρωθυπουργό για μέρα και θα δεις» μας έχει στοιχειώσει. Ό,τι ταιριάζει με τις δικές μας αντιλήψεις το υποστηρίζουμε με πάθος και το αναγάγουμε σε «αυτονόητο», ένα επίθετο που κοτσάρουμε αφειδώς σε οτιδήποτε.
Στην πολιτική όμως, μπορεί η ορθότητα κάποιων απόψεων να είναι στα δικά μας μάτια προφανής, ωστόσο τίποτα δεν είναι αυτονόητο.
Μπροστά σ’ ένα μεγάλο δίλημμα
Το 464 π.Χ. οι είλωτες της Σπάρτης είχαν εκμεταλλευθεί την αναστάτωση που προκλήθηκε από έναν πολύ μεγάλο σεισμό και διεκδίκησαν την ελευθερία τους. Στη συμπλοκή που ακολούθησε έχασαν βέβαια, αλλά στη συνέχεια κατέφυγαν το οχυρό της Ιθώμης, αποφασισμένοι να μείνουν εκεί. Αρχαίου τύπου κατάληψη, δηλαδή. Οι Σπαρτιάτες απελπισμένοι, αναγκάζονται να ζητήσουν βοήθεια από τον μεγαλύτερο εχθρό τους, την Αθήνα.
Αυτή την εποχή ίσχυε τυπικά η συμμαχία που είχαν συνάψει όλες οι ελληνικές πόλεις εναντίον των Περσών και υπό την ηγεσία των Σπαρτιατών από το 481. Αυτό, βέβαια, δεν επηρέαζε καθόλου το μίσος που έτρεφαν μεταξύ τους οι δύο σημαντικότερες πόλεις της Ελλάδας. Να διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό κάτι πολύ σημαντικό, γύρω από το οποίο επικρατεί γενικά σύγχυση: το μίσος αυτό εκπηγάζει από πολιτικές και όχι φυλετικές διαφορές. Μπορεί οι δύο πόλεις να είχαν προ αμνημονεύτων ετών κατοικηθεί από διαφορετικά ελληνικά φύλα αλλά οι συμμαχίες και αντιπαλότητες δεν λάμβαναν και τόσο υπ’ όψιν τους αυτόν τον παράγοντα. Είχαν συνείδηση της κοινής τους καταγωγής.
Η αντιπαλότητα Αθήνας – Σπάρτης ήταν ένας αγώνας ανάμεσα στη Δημοκρατία και την Ολιγαρχία αντίστοιχα. Περιγράφοντάς τα πρόχειρα και με σύγχρονους όρους, θα λέγαμε πως στην Αθήνα έχουμε άμεση δημοκρατία που θεμελιώνεται στον κρατισμό και πειραματίζεται με τον πρώιμο καπιταλισμό, ενώ το πολίτευμα της Σπάρτης θα μπορούσαμε κάπως χαριτωμένα να ονομάσουμε κομμουνιστική ολιγαρχία. Αυτό το πολιτικό δίπολο και λόγοι οικονομικοί βρίσκονται πίσω από κάθε πόλεμο ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις.
Αν μεταφέραμε το περιστατικό αυτό στον σύγχρονο κόσμο, δεν θα ήταν σαν να ερχόταν η Τουρκία, ας πούμε (μέρες που’ ναι), να ζητήσει από την Ελλάδα βοήθεια για να καταπολεμήσει εσωτερικούς της επαναστάτες. Θα έμοιαζε περισσότερο σαν να πήγαινε το ‘49 το ΚΚΕ να ζητήσει από την κυβέρνηση να υποστηρίξει με τον εθνικό στρατό την καθυπόταξη των συντρόφων που είχαν προτιμήσει την ασφάλεια στην αγκαλιά του Τίτο. Φανταστείτε τη συνεδρίαση της Βουλής που θα έπρεπε να ψηφίσει για τέτοια απόφαση!
Η Εκκλησία του Δήμου, πάντως, έγινε μαλλιά-κουβάρια. Στην Αθήνα δεν έλειπαν ποτέ οι υποστηρικτές της ολιγαρχίας και, κατά συνέπεια, θαυμαστές της Σπάρτης, ακριβώς όπως στη Βουλή σήμερα υπάρχουν πολλά κόμματα και μέσα σε αυτά συμβιώνουν διάφορες τάσεις και αποχρώσεις. Φίλος της Σπάρτης ήταν και ο σπουδαίος Κίμων [i], ο γιος του Μιλτιάδη και ηγέτης των Αθηναίων εκείνη την περίοδο. Ο Κίμων δεν ήταν βέβαια ολιγαρχικός, αλλά μετριοπαθής και μάλλον συντηρητικός δημοκράτης, κάτι σαν κεντροδεξιός. Είχε πολύ καλές σχέσεις με τη Σπάρτη και είχε πρωτοστατήσει στην επίτευξη της συμμαχίας.
Στην αντιπολίτευση τώρα, ο Εφιάλτης, ο ηγέτης της ριζοσπαστικής δημοκρατικής παράταξης και ομοϊδεάτης του ανερχόμενου Περικλή, μόλις άκουσε το αίτημα έβγαλε φλύκταινες!
Ο Εφιάλτης αξιοποίησε το δόγμα της «Μεγάλης Ιδέας» των Αθηναίων, που είχε υπηρετήσει με σθένος ο Θεμιστοκλής. Ανέβηκε στο βήμα γεμάτος θυμό και ισχυρίστηκε πως οι Αθηναίοι θα πιάνονταν κορόιδα, αν υποστήριζαν τον εχθρό τους τη στιγμή της αδυναμίας του και τους πρότεινε «να αφήσουν το φρόνημα των Σπαρτιατών να κείτεται στη γη και να το ποδοπατήσουν». Η πρόταση του Εφιάλτη δεν ήταν βέβαια νομότυπη, καθώς η Σπάρτη ήταν τυπικά σύμμαχος, αλλά από πολιτική άποψη δεν ήταν καθόλου παράλογη, για να μην πω πως ήταν… αυτονόητη!
Ο Κίμων κοίταζε λίγο πιο μακριά. «Μην αφήσετε την Ελλάδα κουτσή», τους είπε, «και μην στερήσετε την πόλη από τον σύντροφό της στον ζυγό». Ο Κίμων ήταν οπαδός της ενωμένης Ελλάδας και πίστευε πως ο μόνος και κοινός εχθρός βρίσκεται στην ανατολή. Να επιδιώκεις την διατήρηση της ενότητας των ελληνικών δυνάμεων, ειδικά με τους μπαγάσηδες τους Πέρσες να καραδοκούν με ακονισμένα τα σπαθιά τους, μου φαίνεται απολύτως λογικό και… αυτονόητο!
Εσείς, ποιο αυτονόητο θα ψηφίζατε;
Αν πιστεύετε πως θα ψηφίζατε υπέρ του Εφιάλτη, δεν μοιάζετε καθόλου στους αρχαίους προγόνους μας! Οι Αθηναίοι προτίμησαν την ψύχραιμη θέση του Κίμωνα από την ανάλγητη πρόταση του Εφιάλτη. Έμειναν πιστοί στους όρκους της συνθήκης που είχαν συνάψει και κατάπιαν τον θυμό τους.
Από τη θεωρία στην πράξη
Έστειλαν, λοιπόν, τον έρμο τον Κίμωνα με τέσσερις χιλιάδες οπλίτες στην Ιθώμη, αλλά δεν πρόκαμαν (που έλεγε και μια ψυχή) να κάνουν και πολλά. Οι Σπαρτιάτες, όπως όλοι όσοι ανατρέφονται μέσα σε κλειστά συστήματα, ήταν καχύποπτοι άνθρωποι. Ο Θουκυδίδης εξηγεί πως φοβήθηκαν μήπως οι πολιορκημένοι της Ιθώμης πείσουν τους Αθηναίους και τους πάρουν με το μέρος τους, επειδή οι Αθηναίοι είχαν πνεύμα τολμηρό και ήταν προοδευτικοί. Κι έτσι, μετά την πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια να κυριέψουν το φρούριο, τους έδιωξαν, αυτούς μόνο απ’ όλους τους συμμάχους!
Φαντάζεστε πώς αντιμετώπισαν στην Αθήνα την προσβολή; Πριν ακόμα επιστρέψει ο Κίμων με το στράτευμα, ο Εφιάλτης έκανε πραξικόπημα, και η Εκκλησία του Δήμου υπερψήφισε προτάσεις που μετέθεταν τις αρμοδιότητές του Αρείου Πάγου στη Βουλή και στα λαϊκά δικαστήρια. Με τον τρόπο αυτό, οι θήτες (η κατώτερη τάξη) είχαν πλέον πρόσβαση σε όλες τις θέσεις εξουσίας.
Ο Κίμων, εξορίστηκε λίγους μήνες μετά και τον ίδιο χρόνο βρίσκεται δολοφονημένος ο Εφιάλτης, άγνωστο από ποιον. Αυτή η σπάνια για την αθηναϊκή δημοκρατία ενέργεια, άνοιξε τον δρόμο για τον Περικλή που ανέλαβε τα ηνία της παράταξης ξεκινώντας την εντυπωσιακή του σταδιοδρομία.
Πιο εντυπωσιακές είναι οι συνέπειες αυτής της ιστορίας στην εξωτερική πολιτική. Οι Αθηναίοι διέλυσαν τη συμμαχία του 481 για να συνάψουν αμέσως μία άλλη με τους άσπονδους εχθρούς των Σπαρτιατών, τους Αργείους και με τους Θεσσαλούς. Η διάλυση της συμμαχίας επέφερε μία γενικότερη αναστάτωση και ανακατάταξη στις συμμαχίες ανάμεσα στις ελληνικές πόλεις. Σαν καραμπόλα, αυτές οι ανακατατάξεις έστρεψαν την Κόρινθο εναντίον της Αθήνας. Το μένος των Κορινθίων θα γίνει η σπίθα που θα οδηγήσει στην έκρηξη του καταστροφικού Πελοποννησιακού Πολέμου [ii].
«Άσφαλές τὸ γενόμενον, ἄδηλον τὸ μέλλον» -Θαλής
Κανείς δεν ξέρει πώς ακριβώς θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα, αν οι Αθηναίοι είχαν προτιμήσει την αδιάλλακτη θέση του Εφιάλτη. Το βέβαιο είναι, πως αν δεν πήγαιναν οι Αθηναίοι στην Ιθώμη, κάποιες από τις μικρότερες πόλεις της συμμαχίας δεν θα πήγαιναν επίσης. Ίσως αυτό να σήμαινε την αποδυνάμωση της Σπάρτης, της οποίας η οικονομία δεν μπορούσε να σταθεί χωρίς τους είλωτες, και την αναίμακτη επικράτηση της Αθήνας.
Η παράταξη του Εφιάλτη θα είχε επικρατήσει έτσι κι αλλιώς, αλλά η πολιτική επιρροή του Κίμωνα θα έσβηνε ομαλά, κανείς δεν θα σκότωνε τον Εφιάλτη και ο Περικλής, ποιος ξέρει αν και πότε θα έβρισκε ευκαιρία να ξεδιπλώσει το ταλέντο του. Μπορεί να μην είχε οδηγηθεί η Αθήνα στον Χρυσό αιώνα της κι εμείς να μην είχαμε τώρα «παρθενώνες» να καμαρώνουμε. Πιθανότατα, όμως, με τη Σπάρτη αποδυναμωμένη, θα είχε αποφευχθεί ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. Ίσως βέβαια να είχε προκύψει κάποιος άλλος. Ίσως και όλα να ακολουθούσαν την ίδια περίπου πορεία.
Εκ των υστέρων, νομίζω πως θα έπρεπε να είχαν ακούσει τον Εφιάλτη. Αλλά, αν ήμουν σε εκείνη τη συνεδρίαση, ομολογώ πως θα με είχε πείσει ο Κίμων. Είναι αυτονόητο!
[i] Περισσότερα για τον Κίμωνα στο http://skepteon.blogspot.gr/2013/07/blog-post_25.html
[ii] Για τα γεγονότα που προηγήθηκαν και ακολούθησαν, Θουκυδίδου Ιστορία, βιβλίο Α΄
*Η κα Αθηνά Ταρλά διδάσκει αρχαία ελληνικά και φιλοσοφία.
