Με την πλήρη δύναμη του κράτους ασφαλείας να αναπνέει, οι απλοί Ρώσοι δεν μπορούν να διαμαρτυρηθούν μαζικά ενάντια στον πόλεμο της Ουκρανίας. Αλλά στοιχεία κρυφής αντίστασης στην αφήγηση του Κρεμλίνου για τον πόλεμο μπορούν να βρεθούν παντού.
Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο εμβληματικός Αμερικανός σκηνοθέτης Φρανκ Κάπρα δημιούργησε μια σειρά ντοκιμαντέρ με τίτλο «Γιατί πολεμάμε». Αρχικά δημιουργήθηκε από το Υπουργείο Πολέμου των ΗΠΑ ως εκπαιδευτική ταινία, η κινηματογραφική κυκλοφορία είχε σκοπό να πείσει τους Αμερικανούς ότι ο αντιχιτλερικός συνασπισμός δικαιολογούσε την υποστήριξή τους και ότι η ήττα των Ναζί εξυπηρετούσε άμεσα τα αμερικανικά συμφέροντα. Το έργο στέφθηκε με επιτυχία, αν και είναι αδύνατο να μετρηθεί με ακρίβεια η επίδραση της ταινίας. Στη Σοβιετική Ένωση, ένα άλλο μεγάλο μέρος στον αγώνα, το κοινό δεν χρειαζόταν τέτοια πειστικά καθώς η μάχη για την επιβίωση γινόταν στο δικό του έδαφος.
Αυτό δεν συμβαίνει με τον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Το Κρεμλίνο σίγουρα θέλει να απεικονίσει την «ειδική στρατιωτική του επιχείρηση» ως πατριωτικό εγχείρημα. Αλλά μακριά από το να φωνάξουμε το σύνθημα του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, «Ο αγώνας μας είναι δίκαιος. η νίκη θα είναι δική μας», πολλοί Ρώσοι αναρωτιούνται γιατί πολεμούν καθόλου.
Σε μια δημοσκόπηση του Ιανουαρίου, περίπου το 25% των ερωτηθέντων – και πάνω από το 60% των κατοίκων των πόλεων και των νεότερων ανθρώπων – ανέφεραν ότι δεν υποστηρίζουν τον πόλεμο. Μόνο το 27% των νέων που ερωτήθηκαν εξέφρασαν την υποστήριξή τους. Αυτό είναι αξιοσημείωτο σε μια χώρα όπου η έκφραση αμφιβολιών για τις ενέργειες της κυβέρνησης μπορεί να σας φέρει σε μια λίστα «ξένων πρακτόρων» ή χειρότερα.4
Πολλοί άλλοι Ρώσοι έχουν ψηφίσει με τα πόδια τους: περισσότεροι από 500.000 έχουν εγκαταλείψει τη χώρα μετά την πλήρη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και όσοι έχουν μείνει ανησυχούν βαθιά για το μέλλον τους. Σύμφωνα με πρόσφατη δημοσκόπηση της Gallup-Romir, το 48% των Ρώσων αναφέρει ότι αντιμετωπίζει σημαντική οικονομική αβεβαιότητα – το υψηλότερο ποσοστό στις 56 χώρες που καλύπτονται. Ακόμη και μεταξύ του 45% των Ρώσων που δηλώνουν ότι υποστηρίζουν τον πόλεμο απερίφραστα, μόνο το 25% το κάνει ενεργά, όπως με τον εθελοντισμό ή την παροχή οικονομικής βοήθειας.
Τίποτα από αυτά δεν είναι καλά νέα για το Κρεμλίνο, το οποίο προσπαθεί απεγνωσμένα να προωθήσει την πολεμική του αφήγηση. Η εκστρατεία, δηλώνει ο Ρώσος Πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, στοχεύει όχι μόνο στην «αποστρατιωτικοποίηση» και «απενζικοποίηση» της Ουκρανίας, αλλά και στην αποτροπή της επιτυχίας της Δύσης στην υποτιθέμενη αποστολή της να καταστρέψει τη Ρωσία. Αυτό που διακυβεύεται, σύμφωνα με την προπαγάνδα του Κρεμλίνου, δεν είναι τίποτα λιγότερο από «η επιβίωση του ρωσικού κράτους» και το μέλλον των νέων του. Επιπλέον, το τελευταίο δόγμα εξωτερικής πολιτικής της Ρωσίας βεβαιώνει ότι η χώρα εκπληρώνει τη «μοναδική ιστορική της αποστολή» να «διατηρήσει μια παγκόσμια ισορροπία δυνάμεων» και να «χτίσει μια πολυπολική» παγκόσμια τάξη πραγμάτων.
Αυτή είναι προπαγάνδα αντάξια του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου, όπως αποκαλούν οι Ρώσοι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, και το κοινό χτυπιέται στο κεφάλι με αυτό. Στην τηλεόραση κυριαρχούν οι πολεμικές αφηγήσεις. Πινακίδες που γιορτάζουν τους Ρώσους ήρωες πολέμου και διαφημιστικά σόου με τανκς πλαισιώνουν τους δρόμους της Μόσχας. «Η νίκη θα είναι δική μας», δηλώνουν με αληθινό στυλ του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αν και αφήνουν έξω το πρώτο μέρος του κλασικού σλόγκαν.
Όσο συγκλονιστικός κι αν ήταν ο πόλεμος για τη Δύση, ο αντίκτυπός του εκεί δεν μπορεί να συγκριθεί με τον τρόπο που ανέτρεψε τη ρωσική ζωή. Ο πόλεμος σήμαινε έναν ξαφνικό, αναγκαστικό και μπερδεμένο μετασχηματισμό της οικονομίας και της κοινωνίας της Ρωσίας. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, ειδικότερα, ήταν πάντα μέρος του πολιτιστικού κώδικα της Ρωσίας, παρά τις μακρές περιόδους αντιπαράθεσης με τη Δύση. Όμως, σύμφωνα με τον Πούτιν, η Ρωσία είναι τώρα ένα «αυτάρκειο κράτος-πολιτισμός» και η ευρωπαϊκή κουλτούρα εξαλείφεται σιγά σιγά από τα ρωσικά θέατρα και τα μουσεία, αν όχι από τα εστιατόρια και τα καφέ (τα οποία είναι ακόμα γαλλικά και ιταλικά). Για παράδειγμα, το έργο του δέκατου ένατου αιώνα Cyrano de Bergerac, του Edmond Rostand, αφαιρέθηκε από το ρεπερτόριο του θεάτρου Alexandrinsky της Αγίας Πετρούπολης για υποτιθέμενη δυσφήμιση των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων.
Τέτοιες πολιτιστικές απαγορεύσεις δεν είναι φυσικά ο μόνος τρόπος με τον οποίο οι απλοί Ρώσοι κάνουν να νιώθουν τον Big Brother να αναπνέει στον λαιμό τους. Από τότε που ανακοινώθηκε η «μερική κινητοποίηση» τον περασμένο Σεπτέμβριο, ένας αστυνομικός έχει τοποθετηθεί σε κάθε τουρνικέ του μετρό στη Μόσχα. Είναι δύσκολο να προσποιούμαστε ότι τίποτα δεν έχει αλλάξει ριζικά όταν η απλή είσοδος στα μέσα μαζικής μεταφοράς ελέγχεται από έναν βαριά οπλισμένο άνδρα.
Όλα αυτά έχουν καταστήσει όλο και πιο δύσκολο για τους Ρώσους να συνεχίσουν τη ζωή τους. Τους πρώτους μήνες του πολέμου, οι συζητήσεις μπορεί να κυριαρχούνταν από τα γεγονότα στην Ουκρανία, αλλά ήταν φυσικό να πάω στη δουλειά ή να δειπνήσω με φίλους. Καθώς η πολεμική προπαγάνδα έγινε πιο δυνατή και πιο επίμονη, η συνηθισμένη ζωή έχει περάσει στο παρασκήνιο.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία βρίσκεται τώρα στην πρώτη γραμμή του μυαλού των Ρώσων – αν και όχι με τον τρόπο που θέλει το Κρεμλίνο. Αντί να πολεμούν για τον «πατριωτικό» σκοπό του Πούτιν, οι Ρώσοι του αντιστέκονται. Ενώ δεν μπορούν να διαμαρτυρηθούν μαζικά, πόσο μάλλον να διώξουν τον Πούτιν από το Κρεμλίνο με μια πτώση, τα στοιχεία της κρυφής μάχης της «σιωπηλής πλειοψηφίας» είναι παντού.
Το Περεντέλκινο, ένα χωριό λιγότερο από 20 μίλια (32 χιλιόμετρα) από τη Μόσχα, είναι γνωστό για το δασώδες ανάγλυφο του, μέσα από το οποίο οι Σοβιετικοί συγγραφείς, συμπεριλαμβανομένου του Μπόρις Παστερνάκ, έτρεχαν συχνά. Τώρα, ο υψηλού προφίλ ολιγάρχης και σύμμαχος του Πούτιν Ρόμαν Αμπράμοβιτς, ο οποίος φημολογείται ότι είναι αντίθετος στον πόλεμο, κατέχει μεγάλο μέρος αυτού του εδάφους. Και τα σκαλίσματα «όχι στον πόλεμο» σηματοδοτούν τα κούτσουρα δέντρων που πλαισιώνουν τα μονοπάτια του δάσους.
Σε ένα βιβλιοπωλείο στο κεντρικό Nevsky Prospect της Αγίας Πετρούπολης, μια έκθεση πατριωτικών βιβλίων για τη Ρωσία στολιζόταν από μια κούπα με την εικόνα του Τζορτζ Όργουελ και τη λεζάντα, «Ας σκεφτεί ο Μεγάλος Αδελφός ότι υπάρχει τσάι σε αυτήν την κούπα». Εμπνευσμένος από τον γενναίο διασκευαστή αυτής της οθόνης, αγόρασα αυτήν την κούπα, η οποία, όπως ανακάλυψα την επόμενη μέρα, αντικαταστάθηκε με άλλη. Αυτό εμφάνιζε ένα απόσπασμα από το αριστούργημα του Όργουελ το 1984: «Αν είσαι σε μειοψηφία, ακόμα και μόνος, αυτό δεν σημαίνει ότι είσαι τρελός».
Έτσι παλεύουμε. Όπως και στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κανείς δεν χρειάζεται να μας πει γιατί.
