Γράφει η Ζωή Βαρδανίκα*
Ο Hugo Chavez ανέλαβε την εξουσία της Βενεζουέλας το 1998 καλούμενος να δώσει λύσεις στα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα μετά την οικονομική κρίση που ξέσπασε το 1983, και την οικονομική και πολιτική αστάθεια που ακολούθησε. Με το προφίλ ενός πολιτικούηγέτη αποφασισμένου να αντιταχθεί στον νεοφιλελευθερισμό τόσο εσωτερικά όσο και σε επίπεδο διεθνούς συστήματος, ο Chavez δημιούργησε καχυποψία στους υπόλοιπους αμερικανούς ηγέτες λόγω της αριστερής φρασεολογίας του, αλλά δημιούργησε παράλληλα και ελπίδες στα φτωχά λαϊκά στρώματα. Με δεδομένο ότι ανέλαβε την εξουσία μέσω ελεύθερων και ανταγωνιστικών εκλογών, ο Chavez θεωρήθηκε ο πιο αποτελεσματικός αριστερός ηγέτης κράτους που αντιστάθηκε στην πολιτική των ΗΠΑ.
Η χαρισματική προσωπικότητα του Chavez, η αντικαπιταλιστική-αντιμπεριαλιστική του πολιτική, οι συμμαχίες του στην αριστερά, και η μεγάλη εκλογική υποστήριξη που απολάμβανε ήταν οι σημαντικότεροι παραγόντες που συνετέλεσαν στην επανεκλογή του στην Προεδρία της χώρας σε τέσσερις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις. Η λαϊκίστικη ρητορική του στην πορεία εμπεδώθηκε και στην αναθεώρηση του Συντάγματος, οι βασικοί πυλώνες της οποίας ήταν η αναδιανομή του εθνικού πλούτου προς τους φτωχούς, η αντίσταση στο νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο, και η συμμετοχική δημοκρατία με τα δημοψηφίσματα και την συμμετοχή πολιτών σε όλες τις μορφές εξουσίας, την έμφαση στην ενσωμάτωση όλων όσων αυτά τα χρόνια υπήρξαν αποκλεισμένοι, όπως οι φτωχοί, οι ιθαγενείς και οι γυναίκες, και τέλος η μάχη κατά της διαφθοράς.
Άλλα εξίσου βασικά στοιχεία που χαρακτήρισαν την πολιτική πραγματικότητα της Βενεζουέλας του Chavez, συμπεριλαμβάνουν μεταξύ άλλων το στρατιωτικό του υπόβαθρο, τη δέσμευσή του να δημιουργήσει απευθείας σύνδεσμο μεταξύ του Προέδρου και του λαού, και τις αντιδράσεις που προκάλεσε στα υψηλά και μεσαία κοινωνικά στρώματα της χώρας, τις πολυεθνικές εταιρείες και την Καθολική Εκκλησία. Η αγανάκτηση του λαού κατά της κομματοκρατίας (partidocracia), εξάλλου, ήταν το αίτιο για να δημιουργήσει ο Chavez την άμεση και προσωπική του σχέση με τον λαό.
Ένας διαφορετικού τύπου σοσιαλιστής, που κρατικοποίησε ένα σημαντικό τμήμα των παραγωγικών τομέων της οικονομίας, συμπεριλαμβανόμενης της πετρελαϊκής βιομηχανίας, που ωστόσο πίστευε ακράδαντα ότι αυτό ήταν το σωστό και ηθικό, η αναδιανομή υπέρ των αδυνάτων. Χωρίς να έχει χρησιμοποιήσει ποτέ τον συμβολισμό του σφυροδρέπανου, αλλά δηλώνοντας ξεκάθαρα την ισχυρή του πίστη στον Καθολικισμό, και υπέρμετρα εθνικιστής, ο Chavez δύσκολα μπαίνει σε καλούπια συγκρινόμενος με την κλασσική Αριστερά.
Αναφορικά δε με τις περίεργες «φιλίες» και συμμαχίες του με διάφορα αυταρχικά και δικτατορικά καθεστώτα, ο Chavez δεν επεδίωκε αυτού του τύπου τις διμερείς σχέσεις απλά και μόνο για να «μπει στο μάτι» της Ουάσινγκτον, αλλά γιατί πραγματικά στο μυαλό του η συνεργασία μεταξύ Νότου-Νότου ήταν αφενός μεν αναγκαία για να επιταχυνθεί η ανάπτυξη των χωρών αυτών μέσω της αμοιβαίας συνεργασίας, αφετέρου δε η μόνη εναλλακτική στην «ηγεμονία» των ΗΠΑ.
Ο Chavez έχει κατηγορηθεί επανειλημμένως για αυταρχισμό και καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά οι έννοιες «αυταρχισμός» και «ανθρώπινα δικαιώματα», κατασκευασμένες από δυτικούς θεωρητικούς για να αντιμετωπίσουν προβλήματα των δυτικών κοινωνιών, δύσκολα βρίσκουν εφαρμογή σε ένα άλλο πλαίσιο εκτός της Δυτικής Ευρώπης και της Βορείου Αμερικής. Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής, υποσυστήματος του παλιού «Τρίτου Κόσμου», του σημερινού «Νότου», ή της «Περιφέρειας», προέρχονται από διαφορετικές πολιτικές διεργασίες και αντιμετωπίζουν διαφορετικά προβλήματα από αυτά των χωρών της Δύσης. Σε μια περιοχή η ιστορία της οποίας καταγράφει τον μιλιταρισμό και τα πραξικοπήματα ως συνήθη πρακτική, με τον ίδιο τον Chavez αφενός να έχει υπάρξει αποτυχημένος πραξικοπηματίας, αφετέρου να έχει εκδιωχθεί από την εξουσία από πραξικοπηματίες, οι πολιτικές ελευθερίες χρειάζονται διαφορετικό πλαίσιο ανάλυσης, το οποίο να λαμβάνει υπόψιν του τις ιδιαιτερότητες της περιοχής, συμπεριλαμβανομένης της ανεκτικότητας των πολιτών στον αυταρχισμό. Η ιστορία έχει δείξει πως το μοντέλο της δυτικού τύπου δημοκρατίας δεν μπορεί να εφαρμοστεί αυτούσιο, με επιτυχία, εκτός Δύσης.
Σε κάθε περίπτωση, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κάποιος με τον Chavez, πρέπει να του αναγνωρίσει ότι υπήρξε η επιδραστικότερη μεταψυχροπολεμική πολιτική προσωπικότητα, όχι μόνο για την Λατινική Αμερική, αλλά για ολόκληρο το Νότο. Υπήρξε αυταρχικός, κρατιστής, και μεγαλομανής, αλλά παράλληλα κατάφερε να μειώσει τα επίπεδα φτώχειας, και να διασφαλίσει τα βασικά στους ασθενέστερους πολίτες, αποτελώντας ιδεολογικό πρότυπο για τις πολιτικές δυνάμεις αρκετών κρατών. Αυτό που άφησε πίσω του είναι μια Βενεζουέλα πολιτικά διχασμένη, που καλείται να εκλέξει τον νέο της ηγέτη εντός 30 ημερών. Και ο ίδιος ο Chavez μπορεί να πέθανε, το πολιτικό «κληροδότημα» του όμως θα συνεχίσει να καθορίζει τις πολιτικές των αριστερών ηγετών στην Λατινική Αμερική και όχι μόνο. Και για να τα καταφέρει τόσο καλά, σε τόσες τόσες εκλογικές αναμετρήσεις, και να γίνει εξαγώγιμο πολιτικό προϊόν, προφανώς κάτι έκανε πολύ καλά ο μακαρίτης.
* H Ζωή Βαρδανίκα, είναι Διεθνολόγος-Λατιναμερικανολόγος, υποψήφια διδάκτορας Πολιτικής Επιστήμης, University of Reading, Ηνωμένο Βασίλειο
