Γράφει ο Ceteris Paribus
Η διεθνής αρθρογραφία έδωσε το χώρο που της άξιζε στην πρωτοβουλία του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ να επιβάλει μέτρα προστατευτισμού επιβάλλοντας δασμούς στις εισαγωγές χάλυβα και αλουμινίου. Μαζί μ’ αυτό επανήλθε το πάγιο ερώτημα: είναι ο Ντόναλντ Τραμπ ο «τρελός» του «παγκόσμιου χωριού» ή ο πρεσβευτής της αναπόφευκτης επιστροφής στις εθνικές προτεραιότητες;
Πολύ μακριά από το Λευκό Οίκο και τον ιδιόρρυθμο ένοικό του, στη γειτονική μας Ιταλία, οι ψηφοφόροι ψήφισαν την προηγούμενη Κυριακή για μία ακόμη φορά με «μη ορθολογικό» τρόπο, περιφρονώντας τις mainstream πολιτικές δυνάμεις και αναδεικνύοντας σε νικητές των εκλογών διάφορες εκδοχές πολιτικού λαϊκισμού.
Ο κόσμος φαίνεται σαν να βυθίζεται διαρκώς σε μια κατάσταση γενικευμένου «αυτισμού» όπου η αδυναμία τρέφει όλο και πιο «ηρωικές» και αδιέξοδες πολιτικές εθνικής αποφασιστικότητας.
Παγκοσμιοποίηση, ανασφάλεια και προστατευτισμός
Η παγκοσμιοποίηση παρουσιάζεται -και μέχρις ενός σημείου είναι- σαν η αδήριτη πραγματικότητα του καιρού μας. Οποιαδήποτε ορθολογική απόφαση, πολιτική κ.λπ. υποτίθεται ότι πρέπει να ξεκινάει από αυτό το δόγμα. Τι είναι όμως αυτή η περιβόητη παγκοσμιοποίηση. Το σίγουρο είναι ότι έχουν «παγκοσμιοποιηθεί» οι αγορές: μετοχών, ομολόγων, εμπορευμάτων, χρηματο-οικονομικών προϊόντων γενικότερα.
Για να επιστρέψουμε σε μια κατάσταση πριν απ’ αυτό, θα πρέπει να συμβούν τεκτονικού χαρακτήρα κλυδωνισμοί στο παγκόσμιο σύστημα, οι οποίοι είτε θα προϋπέθεταν είτε θα είχαν σαν άμεση συνέπεια πολέμους απ’ τα παλιά, ανάμεσα στις μεγάλες παγκόσμιες δυνάμεις. Πρόσφατα η Κίνα απείλησε εμμέσως πλην σαφώς ότι θα μπορούσε να αποσυρθεί από τις επενδύσεις στο αμερικανικό χρέος – οι επενδύσεις της σε αμερικανικά ομόλογα ξεπερνούν σε αξία το 1 τρισ. δολάρια. Η Κίνα έχει πλεόνασμα ρευστότητας και επενδύει σημαντικό τμήμα της σε αμερικανικά κρατικά ομόλογα μέσω των παγκοσμιοποιημένων αγορών ομολόγων – ιδού μια έκφραση της παγκοσμιοποίησης.
Τι θα συμβεί να η Κίνα αποσυρθεί μαζικά από αυτές τις επενδύσεις; Η αναταραχή στα αμερικανικά ομόλογα θα είναι μεγάλη, το κόστος δανεισμού του αμερικανικού Δημοσίου θα αυξηθεί σημαντικά, οι δε ΗΠΑ θα έχουν θεωρητικά διάφορους τρόπους για να αντιδράσουν: ανταποδίδοντας τα οικονομικά πλήγματα στην Κίνα, αυξάνοντας τον πληθωρισμό (ώστε να απαξιώσει το χρέος της) ή και ανοίγοντας μια διαδικασία επαναδιαπραγμάτευσης τους χρέους της. Θα πρόκειται ασφαλώς για άνοιγμα της «πόρτας του τρελοκομείου», και αυτό ακριβώς είναι το μήνυμα που θέλησε να στείλει η Κίνα: σεβασμός στα «ελάχιστα» της παγκοσμιοποίησης, αλλιώς μας περιμένουν όλους αδιανόητες καταστάσεις.
Την ανάγκη ενός τέτοιου «στοιχειώδους σεβασμού» διατρανώνουν όλοι οι εντεταλμένοι θεσμοί και ταγοί της παγκοσμιοποίησης. Όμως, η σκληρή πραγματικότητα δεν επιτρέπει σε έναν τέτοιο σεβασμό να ευδοκιμήσει… Για τον απλούστατο λόγο ότι η παγκοσμιοποίηση έχει γίνει ένα πολύ ανασφαλές πλαίσιο για τα επιμέρους εθνικά συμφέροντα, μια μορφή «τυραννίας» που όλο και περισσότεροι όλο και περισσότερο αναγκάζονται να αμφισβητούν. Οι κεντρομόλες δυνάμεις της παγκοσμιοποίησης εξασθενούν διαρκώς, αδυνατώντας όλο και περισσότερο να εξασφαλίσουν τη συνοχή του «παγκόσμιου χωριού». Ο «ορθολογισμός», που ορίζεται σαν προσαρμογή στους καταναγκασμούς της παγκοσμιοποίησης, εξασθενεί επίσης διαρκώς. Ένας νέος «ανορθολογισμός» ενισχύεται, επεκτείνεται και διαχέεται συνεχώς στους πιο διαφορετικούς τομείς της διεθνούς πολιτικής.
Το μέλλον γαρ άδηλον…
Τι είναι αυτό που αναπαράγει σε όλο και πιο διευρυμένη βάση αυτού του τύπου τον «ανορθολογισμό»; Δύο ισχυρές τεκτονικές δυνάμεις που βρίσκονται στα θεμέλια της παγκόσμιας οικονομίας και των διεθνών σχέσεων:
Πρώτον, ο στρατηγικός εγκλωβισμός της παγκόσμιας οικονομίας σε ένα μακροχρόνιο καθοδικό κύμα. Επιλέγω να μη βαρύνω το παρόν άρθρο με τα στατιστικά στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτό τον ισχυρισμό (τέτοια στοιχεία έχω παρουσιάσει σε παλαιότερη αρθρογραφία), αλλά τα χαρακτηριστικά αυτού του μακροχρόνιου καθοδικού κύματος είναι: χαμηλότεροι ρυθμοί ανάπτυξης, πρόβλημα χαμηλής παραγωγικότητας, χαμηλό επίπεδο επενδύσεων. Και όλα αυτά σε συνδυασμό με ιστορικά υψηλά επίπεδα κερδών. Αυτό σημαίνει ότι η «πίτα», δηλαδή το συνολικά παραγόμενο προϊόν, μικραίνει, κι αυτό με τη σειρά του σημαίνει ότι όλοι οι συντελεστές της παγκόσμιας ανάπτυξης (από εταιρείες μέχρι κράτη) αισθάνονται όλο και πιο «στενάχωρα» και καταλαμβάνονται από διαρκώς εντεινόμενη ανασφάλεια.
Δεύτερον, η σε πλήρη εξέλιξη διαδικασία ανατροπής των παγκόσμιων συσχετισμών: η «Ανατολή» ανέρχεται σε βάρος της «Δύσης» γενικά, η Κίνα ανέρχεται σε βάρος των ΗΠΑ ειδικά, απειλώντας να καταλάβει τη θέση της ισχυρότερης οικονομικής δύναμης του πλανήτη σε λιγότερο από μία δεκαετία. Αυτό είναι μια δεύτερη πηγή ισχυρής ανασφάλειας, αφού οι ανατροπές που ωριμάζουν στην κορυφή της παγκόσμιας ιεραρχίας αναπόφευκτα θα διαχυθούν σε όλη την «αλυσίδα» των διεθνών σχέσεων.
Υπάρχουν πολύ σοβαροί λόγοι που τον Λευκό Οίκο κατέλαβε ένας Τραμπ, ο οποίος τώρα παίρνει μέτρα προστατευτισμού, που στη Γερμανία δεν υπάρχει ακόμη κυβέρνηση ενώ μπήκαμε στον έκτο μήνα ύστερα από τις εκλογές του Σεπτεμβρίου, που οι Ιταλοί ψηφοφόροι απέστρεψαν το πρόσωπό τους από τις συστημικές λύσεις του Μπερλουσκόνι και του Ρέντσι.
Από κει που όλοι έβλεπαν τον εαυτό τους σαν τμήμα της παγκοσμιοιποίησης, τώρα όλο και περισσότεροι αισθάνονται την ανάγκη να προστατευτούν απ’ αυτήν. Η παγκοσμιοποίηση είναι η ευημερία των λίγων! Αυτό είναι το συμπέρασμα που κατακλύζει όλο και περισσότερο τα αισθήματα και τις πολιτικές προτιμήσεις των ψηφοφόρων, τροφοδοτώντας μια γενικευμένη διαδικασία επιστροφής στις εθνικές προτεραιότητες.
Φυσικά, μια τέτοια γενικευμένη επιστροφή, απειλεί να έχει τελείως άδηλα και υπό προϋποθέσεις καταστροφικά αποτελέσματα. Όμως, είναι μια διαδικασία αναπότρεπτη: όταν η παγκοσμιοποίηση αδυνατεί να παράσχει ασφάλεια ακόμη και στην κορύφωση του κύματος ανάπτυξης ύστερα από τη μεγάλη κρίση του 2008, δεν πρόκειται να παράσχει μια τέτοια ασφάλεια ποτέ – τουλάχιστον με τα σημερινά δεδομένα.
Ο κόσμος βαδίζει αδύναμος και σαν υπνωτισμένος προς τα πεπρωμένα του του 21ου αιώνα, βάζοντας υποθήκες να ξαναζήσει το παρελθόν: στρατηγικό οικονομικό αδιέξοδο, ανατροπή παγκόσμιων συσχετισμών, προστατευτισμός, πόλεμος…
