Το «μη κανονικό» έγινε και επισήμως κανονικό αυτές τις μέρες. Mας κατακλύζει η αίσθηση ότι οι κρίσεις –οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές, υγειονομικές- όχι μόνο δεν αποτελούν παροδικά φαινόμενα, αλλά θα είναι από εδώ και εμπρός η ραχοκοκαλιά των εθνικών και παγκόσμιων εξελίξεων.
Ήταν μια «κανονική» βδομάδα αυτή που τελειώνει, για την Ελλάδα. Ένα «ακραίο» κλιματολογικό φαινόμενο, μια πολύ έντονη κακοκαιρία με χιονόπτωση, δεν μπορεί πια να αποκληθεί «ακραίο», αφού με τέτοια θα ζούμε από εδώ κι εμπρός: ήδη ετοιμάζεται το επόμενο χειμερινό με πολύ νερό και πιθανόν ένα δεύτερο κύμα χιονιού, ενώ οι καύσωνες θα πρέπει να θεωρούνται βέβαιοι σύντροφοι των πάλαι ποτέ ανέμελων καλοκαιριών μας. Αυτό που δεν δικαιολογείται να επαναλαμβάνεται αενάως είναι η παράλυση πόλεων και νοικοκυριών από ένα χιόνι και μια βροχή, άρα η «νέα κανονικότητα» απαιτεί, όχι ως μέτρο ανάγκης πλέον αλλά ως μέσο επιβίωσης, σχέδιο και πρακτικές λύσεις για τέτοιες, και χειρότερες ακόμα, περιστάσεις. Καλώς ή κακώς, στις μέρες μας αποκαλύπτεται το εύρος της κλιματικής αλλαγής, άρα αυτοί που διαχειρίζονται τις τύχες χωρών, οργανισμών και του πλανήτη είναι αυτοί που έχουν την ευθύνη, χωρίς να μπορούν να χρησιμοποιούν το επιχείρημα της «μη κανονικότητας».
Το ίδιο συμβαίνει και με τις πανδημίες. Καλές οι ελπίδες ότι η μετάλλαξη Όμικρον, πολύ μεταδοτική αλλά όχι πολύ θανατηφόρα, μπορεί να οδηγήσει στην «κανονικοποίηση» των επιπτώσεων από τον covid, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η «κανονικοποίηση» αυτή θα περιέχει διαρκή επιφυλακή, διαρκείς σταθμίσεις για τα πιο κατάλληλα μέτρα και για την ισορροπία μεταξύ περιορισμών και δικαιωμάτων (είναι πολύ χαρακτηριστικά ότι στις μέρες μας, δηλαδή σε μέρες μεγάλης πανδημικής έξαρσης, η μία μετά την άλλη οι χώρες μειώνουν ή και καταργούν τους περιορισμούς, μένοντας, ωστόσο, με «το χέρι στη σκανδάλη» ενόψει του επόμενου κύματος) και διαρκή πιθανότητα όχι μόνο νέων μεταλλάξεων αλλά και νέου τύπου μολύνσεων. Μια ανατριχιαστική χτεσινή επιστημονική ανακοίνωση κάνει λόγο για αυξημένο κίνδυνο δημιουργίας «υπερ-ιών» (super bugs), εξαιτίας της εκτεταμένης χρήσης εμβολίων, αντιβιοτικών και γενικώς φαρμακευτικών σκευασμάτων, τα οποία αδυνατίζουν τις άμυνες του οργανισμού αλλά προωθούν οι μεγάλες φαρμακευτικές εταιρίες και καθιστούν σε κάποιο βαθμό αναγκαία –ιδού ο φαύλος κύκλος- οι πανδημικές επιθέσεις.
Μαζί με το υγειονομικό συμπαρασύρεται και το ολόκληρο το κοινωνικό και οικονομικό πλέγμα κανόνων και σχέσεων. Τη βδομάδα που τελειώνει 98% των ελληνικών σχολικών τάξεων έκαναν μάθημα μέσω τηλεκπαίδευσης, ενώ λίγο μικρότερα ήταν τα ποσοστά των εργαζομένων που τηλ-εργάστηκαν. Και στην παιδαγωγία, και στην εργασία, και βέβαια και στη διασκέδαση και γενικώς τις υπηρεσίες, το σημερινό «κανονικό» δεν έχει σχέση με τη χτεσινή «κανονικότητα» -και δεν ωφελεί ούτε να συγκρίνουμε ούτε να θρηνούμε, πρέπει να προβλέψουμε, να ισορροπήσουμε, να προσαρμοστούμε και να θέσουμε άλλες βάσεις.
Το ίδιο ισχύει και για την οικονομία –την κάθε εθνική αλλά και την παγκόσμια οικονομία. Υπό την επήρεια όσων συμβαίνουν στον πραγματικό κόσμο, και που ελάχιστα ενδιαφέρει αν συνιστούν «βαριά» ή «ήπια», «παροδικά» ή «δυνάμει μόνιμα» φαινόμενα, είναι ήδη παρούσες, και πρέπει να τις θεωρήσουμε οδηγούς για το μέλλον, τουλάχιστον οι ακόλουθες δομικές εξελίξεις:
– Λόγω της «κανονικοποίησης της έκτακτης ανάγκης», τα διάφορα «πακέτα» στήριξης των οικονομιών αποτελούν πλέον κομμάτι της «ορθόδοξης» (που στην πραγματικότητα είναι καθολική) οικονομικής και νομισματικής πολιτικής, πέρα από ετικέτες και συζητήσεις για το αν σηματοδοτούν «νεοφιλελεύθερη» (όποιος το λέει αυτό παρανοεί πλήρως τις έννοιες) ή «κεϋνσιανή», «κρατικιστική» ή «αγοραία», στροφή
– Οι αγορές κεφαλαίων, όπως δείχνει η κατάσταση στις ΗΠΑ αλλά και στις αναπτυσσόμενες οικονομίες, έχουν οριστικά μπει σε εποχή ισχνών αγελάδων, τουλάχιστον αν συγκρίνουμε –κάτι που πρέπει να αποφεύγουμε- τη σημερινή κατάσταση με προηγούμενες
– Με δεδομένο ότι η «νομισματική επέκταση» (quantitative easing) δεν μπορεί να διαρκέσει αιώνια, και ήδη έχει αρχίσει να περιορίζεται (και πάλι πρώτα στις ΗΠΑ και σιγά-σιγά και στην Ευρωπαϊκή Ένωση), το ζήτημα της ρευστότητας, και της σχέσης της με τη διατηρησιμότητα, τίθεται και αυτό σε νέες βάσεις, που ήρθε η ώρα να αρχίσουν να εξερευνώνται
– Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής οδηγεί ήδη σε αλλαγή οικονομικού παραδείγματος, αλλά, όπως δείχνουν οι πρόσφατες εξελίξεις σε σχέση με την πυρηνική ενέργεια και το φυσικό αέριο στην Ευρώπη (που θεωρήθηκαν «πράσινες» πηγές, αλλά που πολλές χώρες και προχτές και η ίδια η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων αρνούνται να χρηματοδοτήσουν), τίποτα δεν θα γίνει εύκολα, προδιαγεγραμμένα και χωρίς μάχη
– Η γεωπολιτική αποτελεί πλέον αναπόσπαστο, και πρώτης σημασίας, τμήμα της οικονομίας, κάτι που καθιστά τα προβλήματα πιο σύνθετα, τις λύσεις πιο δύσκολες και την ανάγκη υπερεθνικής συνεννόησης πιο αδήριτη.
Δεν πρόκειται για θαυμαστό καινούργιο κόσμο, αλλά για τον κόσμο μας, όπως εξελίσσεται, μπροστά στα μάτια μας. Ούτε όλα αυτά αποτελούν «κρίσεις», με την έννοια που τους δίναμε ως χτες, ή τις αντίστοιχες «ευκαιρίες», που παρουσιάζονταν μια φορά και μετά χάνονταν.
Δεδομένα αποτελούν και προκλήσεις, που πρέπει πρώτα να τις συνειδητοποιήσουμε και μετά να συνεννοηθούμε –αυτή είναι η λέξη κλειδί- για το πώς θα τις αντιμετωπίσουμε. Αφήνοντας πίσω σύνορα και ιδεολογίες που έχει ξεπεράσει η ίδια η ζωή.
Κώστας Μποτόπουλος
