Πριν από πέντε χρόνια, λίγοι άνθρωποι εκτός των στενών ακαδημαϊκών κύκλων είχαν ακούσει τον όρο «πολυκρίση». Χάρη στον πόλεμο της Ρωσίας στην Ουκρανία, τις παγκόσμιες ελλείψεις τροφίμων, την εμβάθυνση της οικονομικής κρίσης και της κρίσης χρέους στις αναδυόμενες αγορές, τον αριθμό ρεκόρ προσφύγων και αιτούντων άσυλο, και την πανταχού παρούσα απειλή της κλιματικής αλλαγής, ο όρος είναι πλέον πρακτικά αδύνατο να αποφευχθεί. Επινοήθηκε από τον Γάλλο κοινωνικό αναλυτή, Edgar Morin, διαδόθηκε από τον πρώην πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Jean-Claude Juncker και, πιο πρόσφατα, από τον ιστορικό Adam Tooze, από το [πανεπιστήμιο] Κολούμπια, ο οποίος έχει γράψει εκτενώς για το πώς οι ανόμοιες παγκόσμιες κρίσεις αλληλεπιδρούν για να δημιουργήσουν έναν φαινομενικό φαύλο κύκλο της καταστροφής.
Μια πολυκρίση δεν είναι απλώς μια πληθώρα ταυτόχρονων καταστάσεων έκτακτης ανάγκης˙ είναι μια σειρά κρίσεων που επιδεινώνουν και ενισχύουν η μια την άλλη με τρόπους που καθιστούν δυσκολότερη την επίλυσή τους. Όπως το έθεσε ο Tooze: «τα σοκ είναι διαφορετικά, αλλά αλληλεπιδρούν έτσι ώστε το σύνολο να είναι ακόμη πιο συντριπτικό από το άθροισμα των μερών». Μια πολυκρίση, λοιπόν, είναι ένας γόρδιος δεσμός παγκόσμιων κρίσεων.
Κατά την εξέταση των αιτιών και των κατάλληλων αντιδράσεων στην τρέχουσα πολυκρίση, οι συζητήσεις σχετικά με την δημοκρατία έναντι της απολυταρχίας, τον Βορρά έναντι του Νότου, και την αριστερά έναντι της δεξιάς δεν είναι πολύ χρήσιμες. Κάθε κρίση είναι πολύπλοκη και η αλληλεπίδρασή της με άλλες κρίσεις είναι ακόμη πιο πολύπλοκη. Υπάρχει, ωστόσο, ένας κοινός παρονομαστής: οι ανισορροπίες ισχύος που οδηγούν στην κατάχρηση εξουσίας. Η ατιμωρησία, με άλλα λόγια, είναι ο αυξανόμενος παγκόσμιος κίνδυνος. Η αντίληψη ότι «οι κανόνες είναι για τα κορόιδα» βρίσκεται σε εξέλιξη, και όλοι πληρώνουν το τίμημα.
Ένα νέο έργο με τίτλο: The Atlas of Impunity (Ο Άτλας της Ατιμωρησίας), που δημοσιεύθηκε από το Eurasia Group και το Chicago Council on Global Affairs, χαρτογραφεί την έκταση της ατιμωρησίας σε όλο τον κόσμο, αποκαλύπτοντας πώς το φαινόμενο αυτό διαμορφώνει σχεδόν κάθε σημαντική παγκόσμια πρόκληση. Πρόκειται για την πρώτη ποσοτική αξιολόγηση της παγκόσμιας ατιμωρησίας που δημοσιεύθηκε ποτέ και χρησιμοποιεί 67 ανεξάρτητα, αξιόπιστα, και συγκρίσιμα σύνολα δεδομένων. Η έκθεση κατατάσσει 197 χώρες και εδάφη με βάση πέντε δείκτες: συγκρούσεις και βία, καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ανεξέλεγκτη διακυβέρνηση, οικονομική εκμετάλλευση, και περιβαλλοντική υποβάθμιση. Αυτοί οι δείκτες ατιμωρησίας και οι ανισορροπίες ισχύος που τις καθιστούν δυνατές, εξηγούν σε μεγάλο βαθμό την σημερινή πολυκρίση.
Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΑΤΙΜΩΡΗΣΙΑΣ
Ατιμωρησία είναι η άσκηση εξουσίας χωρίς λογοδοσία. Στην πιο σκληρή της μορφή, είναι η διάπραξη ενός εγκλήματος χωρίς τον φόβο της τιμωρίας. Ευδοκιμεί εκεί όπου οι ισχυροί πιστεύουν ότι δεν χρειάζεται να ακολουθούν τους κανόνες, και εν μέρει ενεργοποιείται από μια επικίνδυνη παγκόσμια «δημοκρατική ύφεση». Το ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει σε αυτό που το Freedom House κατατάσσει ως πλήρεις δημοκρατίες έχει μειωθεί στο μισό και έχει φτάσει μόλις στο 20% τα τελευταία 15 χρόνια. Αλλά αυτό δεν είναι όλη η ιστορία. Όταν η ατιμωρησία, και όχι η δημοκρατία, γίνεται το αναλυτικό πλαίσιο, είναι ευκολότερο να κατανοήσουμε την πολυδιάστατη φύση των παγκόσμιων προκλήσεων, ιδίως την σχέση μεταξύ των καταχρήσεων εξουσίας στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Το πρίσμα της ατιμωρησίας προσφέρει επίσης περισσότερες διαστάσεις από αυτό της δημοκρατίας έναντι της απολυταρχίας˙ η ατιμωρησία μπορεί να υπονομεύσει τις δημοκρατικές κοινωνίες όπως και τις αυταρχικές, και ακόμη και εντός των μη δημοκρατικών χωρών υπάρχουν αποχρώσεις της ατιμωρησίας. Επιπλέον, το πρίσμα της ατιμωρησίας επιτρέπει την ανάλυση των οικονομικών και οικολογικών καταχρήσεων, όχι μόνο των πολιτικών.
Επιδιώκοντας να ποσοτικοποιήσει τον πρώτο δείκτη ατιμωρησίας -τις συγκρούσεις και την βία- ο άτλας εξετάζει την εμπλοκή μιας χώρας στην βία στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, βασιζόμενος σε στοιχεία σχετικά με την συμμετοχή σε ξένους πολέμους, τις εξαγωγές όπλων, την ενδοοικογενειακή βία, και τις ανθρωποκτονίες. Οι νόμοι είναι σαφείς και οι καταχρήσεις εξίσου σαφείς. Από την Αιθιοπία έως την Υεμένη, από την Συρία έως την Ουκρανία, η τήρηση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου -που παρέχει προστασία στους αμάχους και πρόσβαση στις διεθνείς οργανώσεις βοήθειας- γίνεται η εξαίρεση. Οι μαχητές, είτε πρόκειται για κρατικούς είτε για μη κρατικούς δρώντες, έχουν καταλήξει να πιστεύουν ότι δεν υπάρχουν κυρώσεις για την αποτυχία της τήρησης των κανόνων.
Επιπλέον, οι εμφύλιοι πόλεμοι διεθνοποιούνται όλο και περισσότερο. Τα πιο πρόσφατα στοιχεία από το Πρόγραμμα Δεδομένων Συγκρούσεων της Ουψάλα (Uppsala Conflict Data Program) στην Σουηδία δείχνουν ότι ο αριθμός των «διεθνοποιημένων ενδοκρατικών συγκρούσεων» -εμφύλιων πολέμων με ξένη συμμετοχή- αυξήθηκε σχεδόν κατά επτά φορές μεταξύ 2007 και 2021, από τέσσερις σε 27. Κατά την ίδια περίοδο, ο αριθμός των άλλων τύπων συγκρούσεων παρέμεινε σταθερός ή μειώθηκε.
Ο δεύτερος και ο τρίτος δείκτης ατιμωρησίας -η παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η ανεξέλεγκτη διακυβέρνηση- είναι κατά κάποιον τρόπο οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Ο πρώτος μπορεί να μετρηθεί με βάση την τήρηση των συνθηκών του ΟΗΕ, την χρήση βασανιστηρίων και θανατικής ποινής, καθώς και την έκταση των εθνοκαθάρσεων και των παράνομων κρατήσεων [στην φυλακή]. Ο δεύτερος μπορεί να μετρηθεί με την αξιολόγηση της ανταπόκρισης της κυβέρνησης στους πολίτες, την προστασία των μειονοτήτων, των επιπέδων διαφθοράς και πελατειακών σχέσεων, και των εγγυήσεων των πολιτικών ελευθεριών.
Για την μέτρηση της οικονομικής εκμετάλλευσης, ο άτλας πηγαίνει πέρα από τις μετρήσεις της ανισότητας εισοδήματος και πλούτου, αν και τις εξετάζει. Προσπαθεί να καταγράψει την ισχύ των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας έναντι των κυβερνητικών παρεμβάσεων και καταχρήσεων, την διαφάνεια του κρατικού προϋπολογισμού, την καταβολή φόρων, και τον βαθμό στον οποίο τηρούνται οι δίκαιες συνθήκες εργασίας (συμπεριλαμβανομένων των νόμων κατά της δουλείας και της παιδικής εργασίας).
Ο τελευταίος δείκτης ατιμωρησίας, η περιβαλλοντική υποβάθμιση, αποσκοπεί στην εξισορρόπηση τριών πτυχών της περιβαλλοντικής λογοδοσίας: των πολιτικών και πρακτικών μιας χώρας έναντι των φυσικών πόρων, της δέσμευσής της στις διεθνείς περιβαλλοντικές συνθήκες και πρότυπα, και της βιωσιμότητας της κατανάλωσης των πόρων, του βιολογικού αποτυπώματος, και των γεωργικών πρακτικών της. Η κατάχρηση του πλανήτη αποτελεί ένα είδος ατιμωρησίας, διότι ο πλανήτης δεν έχει ψήφο, ούτε και οι μελλοντικές γενιές που θα πληρώσουν το τίμημα της σημερινής υπερκατανάλωσης. Σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, οι άνθρωποι ζουν σαν να υπήρχαν τρεις Γαίες αντί για μια.
ΓΙΑΤΙ ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΟΥΝ ΟΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΕΣ
Ο άτλας δείχνει ότι η ατιμωρησία υπάρχει σε κάθε χώρα και ότι ευδοκιμεί σε κάθε πτυχή της ζωής. Αν και οι κορυφαίες επιδόσεις που εντοπίζονται στην έκθεση -Φινλανδία, Δανία, και Σουηδία- και οι χειρότερες επιδόσεις -Αφγανιστάν, Συρία, και Υεμένη- ίσως να μην προκαλούν ιδιαίτερη έκπληξη, ο πλούτος των δεδομένων αποκαλύπτει διάφορες σημαντικές τάσεις.
Πρώτον, οι Ηνωμένες Πολιτείες βρίσκονται πιο κοντά στη μέση παρά στην κορυφή, κατατασσόμενες υψηλότερα στην ατιμωρησία από την Σιγκαπούρη, η οποία δεν είναι πλήρως φιλελεύθερη δημοκρατία. Αυτό αντικατοπτρίζει εν μέρει τις κακές βαθμολογίες των ΗΠΑ στις συγκρούσεις και την βία -που οφείλονται κυρίως στις εξαγωγές όπλων και την εμπλοκή σε ξένους πολέμους- και στην περιβαλλοντική υποβάθμιση. Γενικότερα, καμία από τις μεγάλες δυνάμεις δεν αποτελεί σπουδαίο πρότυπο. Η Ρωσία έχει το 27ο υψηλότερο επίπεδο ατιμωρησίας και η Κίνα το 48ο υψηλότερο. Αυτοί οι αριθμοί βοηθούν στην ποσοτικοποίηση του παλιού γνωμικού ότι η εξουσία διαφθείρει και η απόλυτη εξουσία διαφθείρει απόλυτα, το οποίο ισχύει αναμφισβήτητα για την εξουσία στο διεθνές σύστημα.
Δεύτερον, υπάρχει σαφής σχέση μεταξύ των ιστορικών κληρονομιών της αποικιοκρατίας και της δουλείας και της ατιμωρησίας σήμερα. Σχεδόν όλες από τις 20 χώρες με τις χειρότερες επιδόσεις είναι πρώην αποικίες ή επηρεάστηκαν από την αποικιοκρατία. Ομοίως, το ένα τρίτο των 30 χωρών με τις χειρότερες επιδόσεις συμμετείχαν στο δουλεμπόριο. Ωστόσο, αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Σενεγάλης, υπέφεραν τόσο από την αποικιοκρατία όσο και από το δουλεμπόριο, αλλά εξακολουθούν να έχουν σχετικά καλές επιδόσεις όσον αφορά την ατιμωρησία. Αυτό δείχνει ότι αν και η ατιμωρησία επηρεάζεται από τις περιστάσεις, τελικά υπαγορεύεται από πολιτικές και ρυθμιστικές επιλογές.
Τρίτον, η καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδίως των δικαιωμάτων των γυναικών, αποτελεί παγκόσμιο πρόβλημα, ακόμη και εντός των δημοκρατιών. Αρκετές χώρες -συμπεριλαμβανομένων της Ινδίας, του Ισραήλ, της Μαλαισίας, και των Ηνωμένων Πολιτειών- έχουν σχετικά καλές επιδόσεις στην διακυβέρνηση, αλλά σημαντικά χειρότερες στα ανθρώπινα δικαιώματα, γεγονός που αναδεικνύει την πρόκληση της τήρησης των δημοκρατικών ιδεωδών. Η βία κατά των γυναικών επηρεάζει αρνητικά τις βαθμολογίες για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις συγκρούσεις και την βία πολλών χωρών, ανεξάρτητα από το αν είναι δημοκρατικές ή αυταρχικές, ειρηνικές ή κατεστραμμένες από τον πόλεμο.
Τέλος, ακόμη και οι πιο υπεύθυνες κοινωνίες τείνουν να υποφέρουν από την ατιμωρησία της περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Ο Καναδάς, ο οποίος είναι μια από τις χώρες με τις καλύτερες επιδόσεις στον άτλαντα και παραδοσιακά σημειώνει καλές επιδόσεις σε παρόμοιους δείκτες, βρίσκεται στο πρώτο τεταρτημόριο των χωρών όσον αφορά την περιβαλλοντική υποβάθμιση. Η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία, και οι Ηνωμένες Πολιτείες -όλες κορυφαίες χώρες εκπομπών σε παγκόσμιο επίπεδο- κατατάσσονται αντίστοιχα στην 26η, 29η, 31η, και 35η θέση των χωρών με τις χειρότερες επιδόσεις στο περιβάλλον.
ΕΞΟΥΣΙΑ ΧΩΡΙΣ ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ
Η απόφαση των Δυτικών ηγετών να παρουσιάσουν την εισβολή στην Ουκρανία ως μια μάχη μεταξύ αυταρχισμού και δημοκρατίας αποτελεί μια χαμένη ευκαιρία για την οικοδόμηση του ευρύτερου δυνατού συνασπισμού για την υπεράσπιση του κράτους δικαίου. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι Ουκρανοί αγωνίζονται με εξαιρετική γενναιότητα για την χώρα τους και την δημοκρατία τους. Όμως δεν είναι μόνο οι πολίτες των δημοκρατιών που έχουν συμφέρον στον αγώνα αυτό. Οι πολίτες όλων των χωρών έχουν, διότι διακυβεύονται η ατιμωρησία και η λογοδοσία, τόσο όσον αφορά την ίδια την εισβολή όσο και τις πολεμικές τακτικές που χρησιμοποιήθηκαν στην συνέχεια.
Ο τρόπος αντιμετώπισης της ατιμωρησίας είναι ένα ζήτημα που αφορά τόσο τους πολιτικούς ηγέτες, όσο και τον ιδιωτικό τομέα, την κοινωνία των πολιτών, και τους μεμονωμένους πολίτες. Έχω γράψει και παλαιότερα στο Foreign Affairs για την σημασία της οικοδόμησης «αντισταθμιστικής δύναμης» για την αντιμετώπιση των ανισορροπιών που επιτρέπουν την ατιμωρησία. Αυτή είναι η πηγή της πραγματικής λογοδοσίας. Μολονότι η λογοδοσία είναι κρίσιμη για την δημοκρατία, ένα δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης δεν αρκεί από μόνο του για να αποκρούσει την ατιμωρησία στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στην διεθνή σκηνή, και στον επιχειρηματικό κόσμο.
Η αντισταθμιστική δύναμη θα λάβει διαφορετικές μορφές σε καθένα από αυτά τα πεδία, αλλά σε όλα αυτά θα απαιτήσει σχεδόν σίγουρα μια συμμαχία μεταξύ κυβερνήσεων, ιδιωτικού τομέα, και κοινωνίας των πολιτών. Οι κυβερνήσεις που επιθυμούν να υποστηρίξουν την λογοδοσία διαθέτουν εργαλεία για να το πράξουν. Μπορούν να συνδέσουν τις συνεργασίες ασφαλείας με τον σεβασμό του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Μπορούν να πατάξουν τους φορολογικούς παραδείσους για να καταπολεμήσουν την οικονομική εκμετάλλευση, και να συνδέσουν τις εμπορικές συμφωνίες με αυστηρότερη εργατική νομοθεσία. Ο ιδιωτικός τομέας μπορεί να χρησιμοποιήσει εκστρατείες αποεπένδυσης για να δημιουργήσει οικονομικό κόστος για τις χώρες που εμπλέκονται σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ή εγκλημάτων πολέμου. Οι επιχειρήσεις μπορούν επίσης να επιβάλλουν ασφάλιστρα κινδύνου στις επενδύσεις που τροφοδοτούν την κλιματική κρίση. Οι ομάδες της κοινωνίας των πολιτών μπορούν να διαδραματίσουν τον ρόλο τους καταγράφοντας τις καταχρήσεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό και αποκαλύπτοντας τις εταιρικές παραβάσεις που θέτουν σε κίνδυνο τους εργαζόμενους και τους καταναλωτές.
Η αναδιαμόρφωση της καθοριστικής παγκόσμιας πρόκλησης ως αγώνα μεταξύ ατιμωρησίας και λογοδοσίας, σε αντίθεση με την δημοκρατία και την απολυταρχία, θα μπορούσε να μιλήσει σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο με έναν ολοκληρωμένο και ενδεχομένως προσωπικό τρόπο. Και με αυτόν τον τρόπο προκύπτει μια σημαντική ατζέντα δράσης: κάθε πολίτης, επιχείρηση, μη κυβερνητική οργάνωση, και πολιτικός πρέπει να δράσει για να ενισχύσει τις δυνάμεις της λογοδοσίας και να ελέγξει τις καταχρήσεις εξουσίας που βρίσκονται στην καρδιά τόσων πολλών σημερινών κρίσεων.
